Complete Works of Horace (Illustrated) (Delphi Ancient Classics)

by Horace Quintus Horatius Flaccus

  riuos et musco circumlita saxa nemusque.

  Quid quaeris? Viuo et regno, simul ista reliqui

  quae uos ad caelum fertis rumore secundo,

  utque sacerdotis fugitiuus liba recuso, 10

  pane egeo iam mellitis potiore placentis.

  Viuere naturae si conuenienter oportet,

  ponendaeque domo quaerenda est area primum,

  nouistine locum potiorem rure beato?

  Est ubi plus tepeant hiemes, ubi gratior aura 15

  leniat et rabiem Canis et momenta Leonis,

  cum semel accepit Solem furibundus acutum?

  Est ubi diuellat somnos minus inuida cura?

  Deterius Libycis olet aut nitet herba lapillis?

  Purior in uicis aqua tendit rumpere plumbum 20

  quam quae per pronum trepidat cum murmure riuum?

  Nempe inter uarias nutritur silua columnas,

  laudaturque domus longos quae prospicit agros.

  Naturam expelles furca, tamen usque recurret

  et mala perrumpet furtim fastidia uictrix. 25

  Non qui Sidonio contendere callidus ostro

  nescit Aquinatem potantia uellera fucum

  certius accipiet damnum propiusue medullis

  quam qui non poterit uero distinguere falsum.

  Quem res plus nimio delectauere secundae, 30

  mutatae quatient. Siquid mirabere, pones

  inuitus. Fuge magna; licet sub paupere tecto

  reges et regum uita praecurrere amicos.

  Ceruus equum pugna melior communibus herbis

  pellebat, donec minor in certamine longo 35

  implorauit opes hominis frenumque recepit;

  sed postquam uictor uiolens discessit ab hoste,

  non equitem dorso, non frenum depulit ore.

  Sic, qui pauperiem ueritus potiore metallis

  libertate caret, dominum uehet improbus atque 40

  seruiet aeternum, quia paruo nesciet uti.

  Cui non conueniet sua res, ut calceus olim

  si pede maior erit, subuertet, si minor, uret.

  Laetus sorte tua uiues sapienter, Aristi,

  nec me dimittes incastigatum, ubi plura 45

  cogere quam satis est ac non cessare uidebor.

  Imperat aut seruit collecta pecunia cuique,

  tortum digna sequi potius quam ducere funem.

  Haec tibi dictabam post fanum putre Vacunae,

  excepto quod non simul esses cetera laetus. 50

  XI

  Quid tibi uisa Chios, Bullati, notaque Lesbos,

  quid concinna Samos, quid Croesi regia Sardis,

  Zmyrna quid et Colophon? Maiora minoraue fama,

  cunctane prae Campo et Tiberino flumine sordent?

  An uenit in uotum Attalicis ex urbibus una? 5

  An Lebedum laudas odio maris atque uiarum?

  Scis Lebedus quid sit: Gabiis desertior atque

  Fidenis uicus; tamen illic uiuere uellem,

  oblitusque meorum, obliuiscendus et illis,

  Neptunum procul e terra spectare furentem. 10

  Sed neque qui Capua Romam petit, imbre lutoque

  aspersus uolet in caupona uiuere; nec qui

  frigus collegit, furnos et balnea laudat

  ut fortunatam plene praestantia uitam;

  nec si te ualidus iactauerit Auster in alto, 15

  idcirco nauem trans Aegaeum mare uendas.

  Incolumi Rhodos et Mytilene pulchra facit quod

  paenula solstitio, campestre niualibus auris,

  per brumam Tiberis, Sextili mense caminus.

  Dum licet ac uoltum seruat Fortuna benignum, 20

  Romae laudetur Samos et Chios et Rhodos absens.

  Tu quamcumque deus tibi fortunauerit horam

  grata sume manu neu dulcia differ in annum,

  ut quocumque loco fueris uixisse libenter

  te dicas; nam si ratio et prudentia curas, 25

  non locus effusi late maris arbiter aufert,

  caelum, non animum mutant, qui trans mare currunt.

  Strenua non exercet inertia; nauibus atque

  quadrigis petimus bene uiuere. Quod petis, hic est,

  est Vlubris, animus si te non deficit aequus. 30

  XII

  Fructibus Agrippae Siculis quos colligis, Icci,

  si recte frueris, non est ut copia maior

  ab Ioue donari possit tibi; tolle querellas;

  pauper enim non est cui rerum suppetit usus.

  Si uentri bene, si lateri est pedibusque tuis, nil 5

  diuitiae poterunt regales addere maius.

  Si forte in medio positorum abstemius herbis

  uiuis et urtica, sic uiues protinus, ut te

  confestim liquidus Fortunae riuus inauret,

  uel quia naturam mutare pecunia nescit 10

  uel quia cuncta putas una uirtute minora.

  Miramur, si Democriti pecus edit agellos

  cultaque, dum peregre est animus sine corpore uelox,

  cum tu inter scabiem tantam et contagia lucri

  nil paruum sapias et adhuc sublimia cures; 15

  quae mare compescant causae, quid temperet annum,

  stellae sponte sua iussaene uagentur et errent,

  quid premat obscurum lunae, quid proferat orbem,

  quid uelit et possit rerum concordia discors,

  Empedocles an Stertinium deliret acumen? 20

  Verum, seu piscis seu porrum et caepe trucidas,

  utere Pompeio Grospho et, siquid petet, ultro

  defer; nil Grosphus nisi uerum orabit et aequum.

  Vilis amicorum est annona, bonis ubi quid dest.

  Ne tamen ignores quo sit Romana loco res, 25

  Cantaber Agrippae, Claudi uirtute Neronis

  Armenius cecidit; ius imperiumque Prahates

  Caesaris accepit genibus minor; aurea fruges

  Italiae pleno defundit Copia cornu.

  XIII

  Vt proficiscentem docui te saepe diuque,

  Augusto reddes signata uolumina, Vinni,

  si ualidus, si laetus erit, si denique poscet;

  ne studio nostri pecces odiumque libellis

  sedulus inportes opera uehemente minister. 5

  Si te forte meae grauis uret sarcina chartae,

  abicito potius quam quo perferre iuberis

  clitellas ferus inpingas Asinaeque paternum

  cognomen uertas in risum et fabula fias.

  Viribus uteris per cliuos, flumina, lamas. 10

  Victor propositi simul ac perueneris illuc,

  sic positum seruabis onus, ne forte sub ala

  fasciculum portes librorum, ut rusticus agnum,

  ut uinosa glomus furtiuae Pyrria lanae,

  ut cum pilleolo soleas conuiua tribulis. 15

  Ne uolgo narres te sudauisse ferendo

  carmina quae possint oculos aurisque morari

  Caesaris; oratus multa prece, nitere porro.

  Vade, uale, caue ne titubes mandataque frangas.

  XIV

  Vilice siluarum et mihi me reddentis agelli,

  quem tu fastidis habitatum quinque focis et

  quinque bonos solitum Variam dimittere patres,

  certemus spinas animone ego fortius an tu

  euellas agro, et melior sit Horatius an res. 5

  Me quamuis Lamiae pietas et cura moratur,

  fratrem maerentis, rapto de fratre dolentis

  insolabiliter, tamen istuc mens animusque

  fert et amat spatiis obstantia rumpere claustra.

  Rure ego uiuentem, tu dicis in urbe beatum; 10

  cui placet alterius, sua nimirum est odio sors,

  stultus uterque locum inmeritum causatur inique;

  in culpa est animus, qui se non effugit umquam.

  Tu mediastinus tacita prece rura petebas,

  nunc urbem et ludos et balnea uilicus optas; 15

  me constare mihi scis et discedere tristem,

  quandocumque trahunt inuisa negotia Romam.

  Non eadem miramur; eo disconuenit inte
r

  meque et te; nam quae deserta et inhospita tesqua

  credis, amoena uocat mecum qui sentit, et odit 20

  quae te pulchra putas. Fornix tibi et uncta popina

  incutiunt urbis desiderium, uideo, et quod

  angulus iste feret piper et tus ocius uua,

  nec uicina subest uinum praebere taberna

  quae possit tibi, nec meretrix tibicina, cuius 25

  ad strepitum salias terrae grauis; et tamen urges

  iampridem non tacta ligonibus arua bouemque

  disiunctum curas et strictis frondibus exples;

  addit opus pigro riuus, si decidit imber,

  multa mole docendus aprico parcere prato. 30

  Nunc age, quid nostrum concentum diuidat, audi.

  Quem tenues decuere togae nitidique capilli,

  quem scis immunem Cinarae placuisse rapaci,

  quem bibulum liquidi media de luce Falerni,

  cena breuis iuuat et prope riuum somnus in herba; 35

  nec lusisse pudet, sed non incidere ludum.

  Non istic obliquo oculo mea commoda quisquam

  limat, non odio obscuro morsuque uenenat;

  rident uicini glaebas et saxa mouentem.

  Cum seruis urbana diaria rodere mauis; 40

  horum tu in numerum uoto ruis, inuidet usum

  lignorum et pecoris tibi calo argutus et horti.

  Optat ephippia bos piger, optat arare caballus;

  quam scit uterque, libens, censebo, exerceat artem.

  XV

  Quae sit hiems Veliae, quod caelum, Vala, Salerni,

  quorum hominum regio et qualis uia (nam mihi Baias

  Musa superuacuas Antonius, et tamen illis

  me facit inuisum, gelida cum perluor unda

  per medium frigus; sane murteta relinqui 5

  dictaque cessantem neruis elidere morbum

  sulpura contemni uicus gemit, inuidus aegris

  qui caput et stomachum supponere fontibus audent

  Clusinis Gabiosque petunt et frigida rura.

  Mutandus locus est et deuersoria nota 10

  praeteragendus equus. ‘Quo tendis? Non mihi Cumas

  est iter aut Baias’, laeua stomachosus habena

  dicet eques; sed equi frenato est auris in ore);

  maior utrum populum frumenti copia pascat,

  collectosne bibant imbres puteosne perennis 15

  iugis aquae (nam uina nihil moror illius orae;

  rure meo possum quiduis perferre patique;

  ad mare cum ueni, generosum et lene requiro,

  quod curas abigat, quod cum spe diuite manet

  in uenas animumque meum, quod uerba ministret, 20

  quod me Lucanae iuuenem commendet amicae);

  tractus uter pluris lepores, uter educet apros,

  utra magis piscis et echinos aequora celent,

  pinguis ut inde domum possim Phaeaxque reuerti,

  scribere te nobis, tibi nos adcredere par est. 25

  Maenius, ut tebus maternis atque paternis

  fortiter absumptis urbanus coepit haberi

  scurra, uagus non qui certum praesepe teneret,

  inpransus non qui ciuem dinosceret hoste,

  quaelibet in quemuis opprobria fingere saeuus, 30

  pernicies et tempestas barathrumque macelli,

  quicquid quaesierat, uentri donabat auaro.

  Hic ubi nequitiae fautoribus et timidis nil

  aut paulum abstulerat, patinas cenabat omasi,

  uilis et agninae, tribus ursis quod satis esset, 35

  scilicet ut uentres lamna candente nepotum

  diceret urendos correctus Bestius. Idem,

  quicquid erat nactus praedae maioris, ubi omne

  uerterat in fumum et cinerem: ‘Non hercule miror’,

  aiebat, ‘si qui comedunt bona, cum sit obeso 40

  nil melius turdo, nil uolua pulchrius ampla’.

  Nimirum hic ego sum; nam tuta et paruola laudo,

  cum res deficiunt, satis inter uilia fortis;

  uerum ubi quid melius contingit et unctius, idem

  uos sapere et solos aio bene uiuere, quorum 45

  conspicitur nitidis fundata pecunia uillis.

  XVI

  Ne perconteris, fundus meus, optime Quincti,

  aruo pascat erum an bacis opulentet oliuae,

  pomisne et pratis an amicta uitibus ulmo,

  scribetur tibi forma loquaciter et situs agri.

  Continui montes, ni dissocientur opaca 5

  ualle, sed ut ueniens dextrum latus aspiciat sol,

  laeuum discedens curru fugiente uaporet.

  Temperiem laudes. Quid, si rubicunda benigni

  corna uepres et pruna ferant, si quercus et ilex

  multa fruge pecus, multa dominum iuuet umbra? 10

  Dicas adductum propius frondere Tarentum.

  Fons etiam riuo dare nomen idoneus, ut nec

  frigidior Thraecam nec purior ambiat Hebrus,

  infirmo capiti fluit utilis, utilis aluo.

  Hae latebrae dulces et, iam si credis, amoenae 15

  incolumem tibi me praestant septembribus horis.

  Tu recte uiuis, si curas esse quod audis.

  Iactamus iampridem omnis te Roma beatum;

  sed uereor, ne cui de te plus quam tibi credas

  neue putes alium sapiente bonoque beatum, 20

  neu, si te populus sanum recteque ualentem

  dictitet, occultam febrem sub tempus edendi

  dissimules, donec manibus tremor incidat unctis.

  Stultorum incurata pudor malus ulcera celat.

  Siquis bella tibi terra pugnata marique 25

  dicat et his uerbis uacuas permulceat auris:

  ‘Tene magis saluum populus uelit an populum tu,

  seruet in ambiguo qui consulit et tibi et urbi

  Iuppiter’, Augusti laudes adgnoscere possis;

  cum pateris sapiens emendatusque uocari, 30

  respondesne tuo, dic sodes, nomine? ‘Nempe

  uir bonus et prudens dici delector ego ac tu.’

  Qui dedit hoc hodie, cras si uolet auferet, ut, si

  detulerit fasces indigno, detrahet idem.

  Pone, meum est,’ inquit; pono tristisque recedo. 35’

  Idem si clamet furem, neget esse pudicum,

  contendat laqueo collum pressisse paternum,

  mordear opprobriis falsis mutemque colores?

  Falsus honor iuuat et mendax infamia terret

  quem nisi mendosum et medicandum? Vir bonus est quis? 40

  ‘Qui consulta patrum, qui leges iuraque seruat,

  quo multae magnaeque secantur iudice lites,

  quo res sponsore et quo causae teste tenentur.’

  Sed uidet hunc omnis domus et uicinia tota

  introrsum turpem, speciosum pelle decora. 45

  ‘Nec furtum feci nec fugi,’ si mihi dicat

  seruos: ‘Habes pretium, loris non ureris’, aio.

  ‘Non hominem occidi.’ ‘Non pasces in cruce coruos.’

  ‘Sum bonus et frugi.’ Renuit negitatque Sabellus.

  Cautus enim metuit foueam lupus accipiterque 50

  suspectos laqueos et opertum miluus hamum.

  Oderunt peccare boni uirtutis amore;

  tu nihil admittes in te formidine poenae;

  sit spes fallendi, miscebis sacra profanis.

  Nam de mille fabae modiis cum subripis unum, 55

  damnum est, non facinus mihi pacto lenius isto.

  Vir bonus, omne forum quem spectat et omne tribunal,

  quandocumque deos uel porco uel boue placat:

  ‘Iane pater!’ clare, clare cum dixit: ‘Apollo!’

  labra mouet, metuens audiri: ‘Pulchra Lauerna, 60

  da mihi fallere, da iusto sanctoque uideri,

  noctem peccatis et fraudibus obice nubem.’

  Qui melior seruo, qui liberior sit auarus,

  in triuiis fixum cum se demittit ob assem,

  non uideo; nam qui cupiet, metuet quoque, porro 65

  qui
metuens uiuet, liber mihi non erit umquam.

  Perdidit arma, locum uirtutis deseruit, qui

  semper in augenda festinat et obruitur re.

  Vendere cum possis captiuum, occidere noli;

  seruiet utiliter; sine pascat durus aretque, 70

  nauiget ac mediis hiemet mercator in undis,

  annonae prosit, portet frumenta penusque.

  Vir bonus et sapiens audebit dicere: ‘Pentheu,

  rector Thebarum, quid me perferre patique

  indignum coges?’ ‘Adimam bona.’ ‘Nempe pecus, rem, 75

  lectos, argentum; tollas licet.’ ‘In manicis et

  compedibus saeuo te sub custode tenebo.’

  ‘Ipse deus, simul atque uolam, me soluet.’ Opinor,

  hoc sentit: ‘Moriar’. Mors ultima linea rerum est.

  XVII

  Quamuis, Scaeua, satis per te tibi consulis et scis,

  quo tandem pacto deceat maioribus uti,

  disce, docendus adhuc quae censet amiculus, ut si

  caecus iter monstrare uelit; tamen aspice, siquid

  et nos, quod cures proprium fecisse, loquamur. 5

  Si te grata quies et primam somnus in horam

  delectat, si te puluis strepitusque rotarum,

  si laedit caupona, Ferentinum ire iubebo;

  nam neque diuitibus contingunt gaudia solis,

  nec uixit male, qui natus moriensque fefellit. 10

  Si prodesse tuis pauloque benignus ipsum

  te tractare uoles, accedes siccus ad unctum.

  ‘Si pranderet holus patienter, regibus uti,

  nollet Aristippus.’ ‘Si sciret regibus uti,

  fastidiret holus qui me notat.’ Vtrius horum 15

  uerba probes et facta, doce, uel iunior audi

  cur sit Aristippi potior sententia. Namque

  mordacem Cynicum sic eludebat, ut aiunt:

  ‘Scurror ego ipse mihi,populo tu; rectius hoc et

  splendidius multo est. Equus ut me portet, alat rex, 20

  officium facio; tu poscis uilia, uerum

  dante minor, quamuis fers te nullius egentem.’

  Omnis Aristippum decuit color et status et res,

  temptantem maiora fere, praesentibus aequum,

  contra, quem duplici panno patientia uelat, 25

  mirabor, uitae uia si conuersa decebit.

  Alter purpureum non expectabit amictum;

  quidlibet indutus celeberrima per loca uadet

  personamque feret, non inconcinnus utramque;

  alter Mileti textam cane peius et angui 30

  uitabit chlanidem, morietur frigore, si non

  rettuleris pannum; refer et sine uiuat ineptus.