Complete Works of Silius Italicus
Page 61
Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes, 605
Varronem aduentare uagus per moenia rumor
spargit et occulto perfundit pectora motu:
haud secus ac, fractae rector si forte carinae
litoribus solus uacuis ex aequore sospes
adnatet, incerti trepidant, tendantne negentne 610
iactato dextras, ipsamque odere salutem
unius amissa superantis puppe magistri.
quam restare uiro labem, qui accedere portis
audeat ac dirum ueniat pauitantibus omen!
Hos mulcens questus Fabius deforme docebat 615
cladibus irasci uulgumque arcebat ab ira.
aduersis etenim ferri non esse uirorum
qui Martem inscribant genti, non posse dolores
condere et ex poena solacia poscere luctus.
si uero exprobrare sinant, sibi tristius illum 620
inluxisse diem, quo castris uiderit ire
Varronem, quam quo uideat remeare sine armis.
his dictis sedere minae, et conuersa repente
pectora: nunc fati miseret, nunc gaudia Poeno
consulibus reputant caesis erepta duobus. 625
ergo omne effundit longo iam se agmine uulgus
gratantum, magnaque actum se credere mente
testantur, quod fisus auis sceptrisque superbis
Laomedontiadum non desperauerit urbi.
Nec minus infelix culpae grandique pudore 630
turbatus, consul titubantem ad moenia gressum
portabat lacrimans: deiectum attollere uultum
ac patriam aspicere et luctus renouare pigebat.
quod uero reduci tum se populusque patresque
offerrent, non gratari, sed poscere natos 635
quisque suos fratresque simul miseraeque parentes
ire uidebantur laceranda ad consulis ora.
sic igitur muto lictore inuectus in urbem
damnatum superis aspernabatur honorem.
At patres Fabiusque, procul maerore remoto, 640
praecipitant curas. raptim delecta iuuenta
seruitia armantur, nec claudit castra saluti
postpositus pudor. infixum est Aeneia regna
Parcarum in leges quacumque reducere dextra
proque arce et sceptris et libertatis honore 645
uel famulas armare manus. primaeua suorum
corpora praetexto spoliant uelamine et armis
insolitis cingunt. puerilis casside uultus
clauditur atque hostis pubescere caede iubetur.
idem obsecrantis, captiuum uulgus ut auro 650
pensarent paruo (nec pauca fuere precantum
milia), miranti durarunt prodere Poeno.
cuncta adeo scelera et noxam superauerat omnem
armatum potuisse capi. tunc terga dedisse
damnatis Siculas longe meritare per oras 655
impositum, donec Latio decederet hostis.
haec tum Roma fuit: post te cui uertere mores
si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.
LIBER XI
Nunc age, quos clades insignis Iapyge campo
uerterit ad Libyam populos Sarranaque castra,
expediam. stat nulla diu mortalibus usquam,
Fortuna titubante, fides. adiungere dextras
certauere palam rumpenti foedera Poeno 5
(heu nimium faciles laesis diffidere rebus!)
saeuior ante alios iras seruasse repostas
atque odium renouare ferox in tempore Samnis,
mox leuis et sero pressurus facta pudore
Bruttius, ambiguis fallax mox Apulus armis, 10
tum gens Hirpini uana indocilisque quieti
et rupisse indigna fidem: ceu dira per omnis
manarent populos foedi contagia morbi.
iamque Atella suas iamque et Calatia adegit,
fas superante metu, Poenorum in castra cohortes. 15
inde Phalanteo leuitas animosa Tarento
Ausonium laxare iugum. patefecit amicas
alta Croton portas Afrisque ad barbara iussa
Thespiadum docuit summittere colla nepotes.
idem etiam Locros habuit furor. ora uadosi 20
litoris, Argiuos Maior qua Graecia muros
seruat et Ionio luitur curuata profundo,
laetas res Libyae et fortunam in Marte secuta,
iurauit pauitans Tyrio sua proelia Marti.
iam uero, Eridani tumidissimus accola, Celtae 25
incubuere malis Italum ueteresque doloris
tota se socios properarunt iungere mole.
Sed fas id Celtis, fas impia bella referre
Boiorum fuerit populis: Capuaene furorem,
quem Senonum genti, placuisse, et Dardana ab ortu 30
moenia barbarico Nomdum sociata tyranno
quisnam mutato tantum nunc tempore credat?
luxus et insanis nutrita ignauia lustris
consumptusque pudor peccando unisque relictus
diuitiis probrosus honor lacerabat hiantem 35
desidia populum ac resolutam legibus urbem.
insuper exitio truculenta superbia agebat.
nec uitiis deerant uires. non largior ulli
Ausoniae populo (sic tum Fortuna fouebat)
aurique argentique modus; madefacta ueneno 40
Assyrio maribus uestis medioque dierum
regales epulae atque ortu conuiuia solis
deprensa et nulla macula non inlita uita.
tum populo saeui patres, plebesque senatus
inuidia laeta, et conlidens dissona corda 45
seditio. sed enim interea temeraria pubis
delicta augebat pollutior ipsa senectus.
nec, quos uile genus despectaque lucis origo
foedabat, sperare sibi et deposcere primi
deerant imperia ac patriae pereuntis habenas. 50
quin etiam exhilar
mos olim et miscere epulis spectacula dira
certantum ferro, saepe et super ipsa cadentum
pocula, respersis non parco sanguine mensis.
Has astu adgressus quo uerteret acrius aegras 55
ad Tyrios mentes, quae nulla sorte daturam
certus erat Romam (neque enim impetrata uolebat) —
Pacuuio fuit haud obscurum crimine nomen —
hortatur summi partem deposcere iuris
atque alternatos sociato consule fasces 60
et, si partita renuant sedisse curuli
aequatumque decus geminasque uidere secures,
ultorem ante oculos atque ora astare repulsae.
ergo electa manus gressu fert dicta citato.
antistat cunctis praecellens Virrius ore, 65
sed genus obscurum nullique furore secundus.
qui postquam coetu patrum ingentique senatu
impia dementis uulgi ac uix tota profudit
consulta
concordi fremitu renuentum effunditur asper 70
toto e concilio clamor, tum quisque fatigat
increpitans, uocumque tremit certamine templum.
Hic Torquatus, auum fronte aequauisse seuera
nobilis, ‘Heu Capua portantes talia dicta
Romuleis durastis’ ait ‘succedere muris, 75
ad quos non ausi Carthago atque Hannibal arma
post Cannas adferre suas? numquamne per auris
it uestras, in Tarpeia cum sede Latini
orarent paria, haud uerbis, haud uoce, sed acri
propulsum dextra, qui tum mandata superbo 80
ore adportabat, tanto per limina templi
turbine praecipitem reuoluti corporis actum,
ut saeuo adflictus saxo spectante piaret
tristia dicta Ioue et lueret uerba impia leto?
en ego progenies eius, qui sede Tonantis 85
expulit orantem et nuda Capitolia consul
defendit dextra.’ rabidum hinc palmasque uirorum
intentantem oculis proauitaque facta parantem
excipit his frendens Fabius: ‘Pro cuncta pudendi! 90
sedes, ecce, uacat, belli uiduata procella:
quem, quaeso, e uobis huic imposuisse paratis
inque locum Pauli quemnam datis? an tua, Virri,
prima atque ante alios sors, concedente senatu,
te citat ac nostris aequat iam purpura Brutis? 95
i, demens, i, quo tendis; tibi perfida fasces
det Carthago suos.’ medio feruore loquentis
impatiens ultra gemitu cohibere furorem
fulminea toruum exclamat Marcellus ab ira:
‘Quae tandem et quam lenta tenet patientia mentem, 100
o confuse nimis Gradiui turbine Varro,
ut perferre queas furibunda insomnia consul?
nonne exturbatos iam dudum limine templi
praecipites agis ad portas, et discere cogis
semiuiros, quod sit nostro de more creati 105
consulis imperium? non umquam sobria pubes
et peritura breui, moneo, ocius urbe facesse.
muros ante tuos, ut par est, debita ductor
armatus responsa dabit.’ consurgere cuncti
hinc pariter magnoque uiros clamore premebant. 110
necnon et foribus propere Campana iuuentus
extulit ipsa gradum, tantaeque dolore repulsae
concitus Hannibalem uoluebat Virrius ore.
Fuluius (huic nam spondebant praesagia mentis
uenturum decus, et Capuae pereuntis imago 115
iam tum erat ante oculos) ‘Non si Carthaginis’ inquit
‘ductorem uestris deuinctum colla catenis
Romam uictor agis, posthac intrare Quirini
sacratas dabitur sedes. tende ocius, oro,
quo mens aegra uocat.’ referunt haec inde citati 120
mixta minis et torua trucis responsa senatus.
Tantane, omnipotens, caligine mersa latere
fata placet? ueniet quondam felicior aetas,
cum pia Campano gaudebit consule Roma
et per bella diu fasces perque arma negatos 125
ultro ad magnanimos referet secura nepotes.
poena superborum tamen haec durabit auorum,
quod non ante suos Capua ad suffragia mittet,
quam Carthago suos.
Postquam nunc dicta senatus,
nunc facta exposuit, tum ueris falsa per artem 130
Virrius admiscens cecinit fatale cruenti
turbati signum belli. furiata iuuentus
arma, arma Hannibalemque uolunt. ruit undique uulgus
et Poenos in tecta uocant. ingentia facta
Sidonii iuuenis celebrant: ut ruperit Alpes 135
Herculei socius decoris diuisque propinquas
transierit cursu rupes, ut caede referta
clauserit Eridani uictor uada, uictor ut idem
Lydia Romano turbarit stagna cruore,
ut Trebiae ripas aeterno nomine famae 140
tradiderit Paulumque idem inter proelia et idem
Flaminium, proceres rerum, demiserit umbris.
his super excisam primori Marte Saguntum
et iuga Pyrenes et Hiberum et sacra parentis
iuratumque uiro bellum puerilibus annis 145
accumulant. unum, ducibus tot caede peremptis,
tot fusis acie, stare inter proelia nullis
attactum telis. superum cum munere detur
huic sociare uiro dextras et foedere iungi,
fastus exanguis populi uanumque tumorem 150
nimirum Capua et dominatum perferat urbis,
ceu famulis fasces aequataque iura negantis?
prorsus enim tanto potiorem nomine habendum
Varronem, ut fugiat consul fulgentior ostro.
Talia iactantes iam lectam sorte parabant 155
mittere quae Tyrios adiungat foedere pubem.
sed non inuictum ponebat pectore robur
tum solum Decius Capuae decus. isque receptus
in medios coetus (neque enim differre dabatur)
‘Itis,’ ait ‘ciues, uiolanda ad iura parentum 160
damnatumque caput temerati foederis aris
iungitis hospitio? quae tanta obliuio recti?
magnu
proelia pro Rutulis, nunc signa aciemque mouere, 165
dum trepidae res, et medicinam uulnera poscunt:
is locus officio, cum cessant prospera, cumque
dura ad opem Fortuna uocat. nam laeta fouere
haud quaquam magni est animi decus. huc, age, adeste.
noui dis animas similes et pectora magnis 170
numquam angusta malis. capiunt, mihi credite, Cannas
et Trasimenna uada et Pauli memorabile letum.
hi sunt qui uestris infixum moenibus hostem
deiecere manu et Capuam eripuere superbis
Samnitum iussis. hi sunt qui iura dedere 175
terrore expulso Sidicinaque bella remorunt.
quos fugitis socios? quosue additis? ille ego sanguis
Dardanius, cui sacra pater, cui nomina liquit
ab Ioue ducta Capys magno cognatus Iulo,
ille ego semihomines inter Nasamonas et inter 180
saeuum atque aequantem ritus Garamanta ferarum
Marmarico ponam tentoria mixtus alumno,
ductoremque feram, cui nunc pro foedere proque
iustitia est ensis solaeque e sanguine laudes?
non ita, non Decio permixtum fasque nefasque, 185
haec ut uelle queat. nullo nos inuida tanto
armauit Natura bono, quam ianua mortis
quod patet et uita non aequa exire potestas.’
Haec uana auersas Decius iactauit ad auris.
ast delecta manus iungebat foedera Poeno. 190
iamque aderat praemissa duci turbante tumultu
Autololes numerosa cohors. ipse agmine magno
festinata citus per campos signa mouebat.
et Decius: ‘Nunc hora, uiri, nunc tempus. adeste,
dum Capua dignum, dum me duce dextera uindex 195
molitur facinus: procumbat barbara pubes.
pro se quisque alacres rapite hoc decus. hostis adire
si parat, obstructas praebete cadauere portas
et ferro purgate nefas. hic denique solus
eluerit sanguis maculatas crimine mentes.’ 200
Dumque ea nequiquam non ulli laeta profatur,
audita asperitate uiri coeptoque feroci,
multa feta gerens ira praecordia, Poenus
astabat muris propereque accersere lectos
immitem castris Decium iubet. horrida uirtus 205
armatumque fide pectus rectique cupido
et maior Capua mens imperterrita mole
inuicta stabat toruoque minacia uultu
iussa ducis uerbisque etiam incessebat amaris.
quem Libyae rector tot signa, tot arma ferentis 210
spernentem increpitans magno clamore profatur:
‘Post Paulum, post Flaminium componimur, eheu,
uecordi Decio, mecum certasse uolenti
in decus et famam leti. rapite (ite citati)
signa, duces. pateatne mihi Campana uetante 215
urbs Decio, explorare libet, noua bella mouenti
cui patuere Alpes, saxa impellentia caelum
atque uni calcata deo.’ suffuderat ora
sanguis et a toruo surgebant lumine flammae.
tum rictus spumans et anhelis faucibus acta 220
uersabant penitus dirum suspiria murmur.
sic urbem inuectus, toto comitante senatu
et uulgo ad spectanda ducis simul ora ruente,
effundit cunctam rabiem irarumque procellas.
Necnon et Decio propiora pericula mentem 225
flammarant, tempusque adeo cernebat adesse,
quo laudes ducis inuicti superaret inermis.
non illum fuga,
non clausi occuluere penates,
sed liber, ueluti nullus penetrasset in urbem
Hannibal, intrepido seruauerat otia uultu, 230
cum iuuenem saeuis, horrendum, concitus armis
inuadit globus et pedibus sublime sedentis
ductoris sistit. tonat inde ferocibus alte
incessens uictor dictis: ‘Solusne ruentem
fulcire ac reuocare paras a funere Romam, 235
o demens? en, qui diuum mihi munera tanta
eripiat. Decio prorsus seruabar inerti
uincendus, Decio imbelli, cui femina nulla
orta in Agenoreis nostrae Carthaginis oris
cesserit. huic agedum (nam cur indigna feramus 240
magnanimi?), miles, meritas innecte catenas.’
dixerat haec, necdum finem conuicia norant:
inlatus uelut armentis super ardua colla
cum sese imposuit uictorque immane sub ira
infremuit leo et immersis grauis unguibus haesit, 245
mandit anhelantem pendens ceruice iuuencum.
at Decius, dum uincla ligant, ‘Necte ocius’ inquit
‘(nam sic Hannibalem decet intrauisse) catenas,
foederis infausti pretium. sic uictima prorsus
digna cadit Decius. nec enim te sanguine laetum 250
humano sit fas caesis placasse iuuencis.
en dextra! en foedus! nondum tibi curia necdum
templorum intrati postes: iam panditur acri
imperio carcer. perge ac primordia tanta
accumula paribus factis. mihi fama sub umbras 255
te feret oppressum Capuae cecidisse ruinis.’
nec plura effari concessum. obnubitur atra
ueste caput, trahiturque ferox ante ora suorum.
Exin uictor ouans sedato pectore tandem
spectandis urbis tectis templisque serenos 260
laetus circumfert oculos et singula discit:
quis muris sator, et pubes sit quanta sub armis,
quot bello pateant argenti aerisque talenta,
nunc qualis frenata acies, nunc deinde pedestris
copia quanta uiris. monstrant Capitolia celsa 265
Stellatisque docent campos Cereremque benignam.
iamque diem ad metas defessis Phoebus Olympo
impellebat equis, fuscabat et Hesperos umbra
paulatim infusa properantem ad litora currum:
instituunt de more epulas festamque per urbem 270
regifice extructis celebrant conuiuia mensis.
ipse, deum cultu et sacro dignatus honore,
praecipuis multoque procul splendentibus ostro
accipitur sublime toris. non una ministri
turba gregis: posuisse dapes his addita cura, 275
his adolere focos, his ordine pocula ferre;
necnon et certis struitur penus. aspera mensa
pondera caelati fulgent antiquitus auri.
eripiunt flammae noctem, strepituque mouentum