by Terence
PAR. verum reperies.
PAM. manedum sodes: timeo ne aliud credam atque aliud nunties.
PAR. maneo. PAM. sic te dix[iss]e opinor, invenisse Myrrinam 845
Bacchidem anulum suom habere. PAR. factum. PAM.
eaque hoc te mihi nuntiare iussit. itanest factum? PAR. ita, inquam.
PAM. quis me est fortunatior venustati’que adeo plenior?
egon pro hoc te nuntio qui donem? qui? qui? nescio.
PAR. at ego scio. PAM. quid? PAR. nihilo enim; 850
nam neque in nuntio neque in me ipso tibi boni quid sit scio.
PAM. egon qui ab Orco mortuom me reducem in lucem feceris
sinam sine munere a me abire? ah nimium me ignavom putas.
sed Bacchidem eccam video stare ante ostium:
me exspectat credo: adibo. BA. salve, Pamphile. 855
PAM. o Bacchis, o mea Bacchi’, servatrix mea!
BA. bene factum et volup est. PAM. factis ut credam facis;
antiquamque adeo t
ut voluptati obitu’ sermo adventu’ tuo’, quoquomque adveneris,
semper siet. BA. at tu ecastor morem antiquom atque ingenium obtines 860
ut unus hominum homo te vivat numquam quisquam blandior.
PAM. hahahae, tun mihi istuc? BA. recte amasti, Pamphile, uxorem tuam;
nam numquam ante hunc diem m
perliberali’ visast. PAM. dic verum. BA. ita me di ament, Pamphile.
PAM. dic mi, harunc rerum numquid dixti iam patri? BA. nil. PAM. 865
neque opus est
adeo muttito. placet non fieri hoc itidem ut in comoediis
omnia omnes ubi resciscunt. hic quos par fuerat resciscere
sciunt; quos non autem aequomst scire neque resciscent neque scient.
BA. immo etiam qui hoc occultari facilius credas dabo.
Myrrina ita Phidippo dixit iureiurando meo 870
se fidem habuisse et propterea te sibi purgatum. PAM. optumest:
speroque hanc rem esse eventuram nobis ex sententia. —
PAR. ere, licetne scire ex te hodie, quid sit quod feci boni?
aut quid istuc est quod vos agiti’? PAM. non licet. PAR. tamen suspicor:
ego hunc ab Orco mortuom quo pacto . . ! PAM. nescis, Parmeno, 875
quantum hodie profueris mihi et ex quanta aerumna extraxeris.
PAR. immo vero scio, neque [hoc] inprudens feci. PAM. ego istuc sati’ scio.
PAR. an
temere quicquam Parmeno praetereat quod facto usu’ sit?
PAM. sequere me intro, Parmeno. PAR. sequor. equidem plus hodie boni
feci inprudens quam sciens ante hunc diem umquam. CANTOR. plaudite!
HEAUTON TIMORUMENOS
CONTENTS
DIDASCALIA
PERSONAE
PERIOCHA C. SVLPICI APOLLINARIS
PROLOGVS
ACTVS I
ACTVS II
ACTVS III
ACTVS IV
ACTVS V
DIDASCALIA
INCIPIT HEAVTON TIMORVMENOS TERENTI
ACTA LVDIS MEGALENSIBVS
L. CORNELIO LENTVLO L. VALERIO FLACCO AEDILIBVS CVRVLIBVS
EGERE L. AMBIVIVS TVRPIO L. ATILIVS PRAENESTINVS
MODOS FECIT FLACCVS CLAVDI
ACTA I TIBIIS INPARIBVS DEINDE DVABUS DEXTRIS
GRAECA EST MENANDRV
FACTAST III M’ IVVENTIO TI. SEMPRONIO COS.
PERSONAE
(PROLOGVS)
CHREMES SENEX
MENEDEMVS SENEX
CLITIPHO ADVLESCENS
CLINIA ADVLESCENS
SYRVS SERVOS
DROMO SERVOS
BACCHIS MERETRIX
ANTIPHILA VIRGO
SOSTRATA MATRONA
(CANTHARA) NVTRIX
PHRYGIA ANCILLA
(CANTOR)
PERIOCHA C. SVLPICI APOLLINARIS
In militiam proficisci gnatum Cliniam
amantem Antiphilam conpulit durus pater
animique sese angebat facti paenitens.
mox ut reversust, clam patrem devortitur
ad Clitiphonem. is amabat scortum Bacchidem.
cum accerseret cupitam Antiphilam Clinia,
ut eius Bacchis venit amica ac servolae
habitum gerens Antiphila: factum id quo patrem
suum celaret Clitipho. hic technis Syri
decem minas meretriculae aufert a sene.
Antiphila Clitiphonis reperitur soror:
hanc Clinia, aliam Clitipho uxorem accipit.
PROLOGVS
Nequoi sit vostrum mirum quor partis seni
poeta dederit quae sunt adulescentium,
id primum dicam, deinde quod veni eloquar.
ex integra Graeca integram comoediam
hodie sum acturus H[e]auton timorumenon, 5
duplex quae ex argumento facta est simplici.
novam esse ostendi et quae esset: nunc qui scripserit
et quoia Graeca sit, ni partem maxumam
existumarem scire vostrum, id dicerem.
nunc quam ob rem has partis didicerim paucis dabo. 10
oratorem esse voluit me, non prologum:
vostrum iudicium fecit; me actorem dedit.
sed hic actor tantum poterit a facundia
quantum ille potuit cogitare commode
qui orationem hanc scripsit quam dicturu’ sum? 15
nam quod rumores distulerunt malevoli
multas contaminasse Graecas, dum facit
paucas Latinas: factum id esse hic non negat
neque se pigere et deinde facturum autumat.
habet bonorum exemplum quo exemplo sibi 20
licere [id] facere quod illi fecerunt putat.
tum quod malevolu’ vetu’ poeta dictitat
repente ad studium hunc se adplicasse musicum,
amicum ingenio fretum, haud natura sua:
arbitrium vostrum, vostra existumatio 25
valebit. quare omnis vos oratos volo,
ne plus iniquom possit quam aequom oratio.
facite aequi siti’, date crescendi copiam
novarum qui spectandi faciunt copiam
sine vitiis. ne ille pro se dictum existumet 30
qui nuper fecit servo currenti in via
decesse populum: quor insano serviat?
de illi(u)s peccatis plura dicet quom dabit
alias novas, nisi finem maledictis facit.
adeste aequo animo, date potestatem mihi 35
statariam agere ut liceat per silentium,
ne semper servo’ currens, iratus senex,
edax parasitu’, sycophanta autem inpudens,
avaru’ leno adsidue agendi sint seni
clamore summo, cum labore maxumo. 40
mea causa causam hanc iustam esse animum inducite,
ut aliqua pars labori’ minuatur mihi.
nam nunc novas qui scribunt nil parcunt seni:
siquae laboriosast, ad me curritur;
si lenis est, ad alium defertur gregem. 45
in hac est pura oratio. experimini
in utramque partem ingenium quid possit meum.
[si numquam avare pretium statui arti meae
et eum esse quaestum in animum induxi maxumum,
quam maxume servire vostris commodis:] 50
exemplum statuite in me, ut adulescentuli
vobis placere studeant potiu’ quam sibi.
ACTVS I
Chremes Menedemvs
I.i
CH. Quamquam haec inter nos nuper notitia admodumst
(inde adeo quod agrum in proxumo hic mercatus es)
nec rei fere sane amplius quicquam fuit, 55
tamen vel virtus tua me vel vicinitas,
quod ego in propinqua parte amicitiae puto,
facit ut te audacter moneam et familiariter
quod mihi videre praeter aetatem tuam
facere et praeter quam res te adhortatur tua. 60
nam pro deum at
que hominum fidem quid vis tibi aut
quid quaeris? annos sexaginta natus es
aut plus eo, ut conicio; agrum in his regionibus
meliorem neque preti maiori’ nemo habet;
servos compluris: proinde quasi nemo siet, 65
ita attente tute illorum officia fungere.
numquam tam mane egredior neque tam vesperi
domum revortor quin te in fundo conspicer
fodere aut arare aut aliquid ferre denique.
nullum remitti’ tempu’ neque te respicis. 70
haec non voluptati tibi esse sati’ certo scio. at
enim dices “quantum hic operi’ fiat paenitet.”
quod in opere faciundo operae consumis tuae,
si sumas in illis exercendis, plus agas.
ME. Chreme, tantumne ab re tuast oti tibi 75
aliena ut cures ea quae nil ad te attinent?
CH. homo sum: humani nil a me alienum puto.
vel me monere hoc vel percontari puta:
rectumst ego ut faciam; non est te ut deterream.
ME. mihi sic est usu’; tibi ut opu’ factost face. 80
CH. an quoiquamst usus homini se ut cruciet? ME. mihi.
CH. si quid laborist nollem. sed quid istuc malist?
quaeso, quid de te tantum meruisti? ME. eheu!
CH. ne lacruma atque istuc, quidquid est, fac me ut sciam:
ne retice, ne verere, crede inquam mihi: 85
aut consolando aut consilio aut re iuvero.
ME. scire hoc vis? CH. hac quidem causa qua dixi tibi.
ME. dicetur. CH. at istos rastros interea tamen
adpone, ne labora. ME. minime. CH. quam rem agis?
ME. sine me vocivom tempu’ nequod dem mihi 90
labori’. CH. non sinam, inquam. ME. ah non aequom facis.
CH. hui tam gravis hos, quaeso? ME. sic meritumst meum.
CH. nunc loquere. ME. filium unicum adulescentulum
habeo. ah quid dixi habere me? immo habui, Chreme;
nunc habeam necne incertumst. CH. quid ita istuc? ME. scies. 95
est e Corintho hic advena anu’ paupercula;
ei(u)s filiam ille amare coepit perdite,
prope iam ut pro uxore haberet: haec clam me omnia.
ubi rem rescivi, coepi non humanitus
neque ut animum decuit aegrotum adulescentuli 100
tractare, sed vi et via pervolgata patrum.
cotidie accusabam: “hem tibine haec diutius
licere speras facere me vivo patre,
amicam ut habeas prope iam in uxoris loco?
erras, si id credis, et me ignoras, Clinia. 105
ego te meum esse dici tantisper volo
dum quod te dignumst facies; sed si id non facis,
ego quod me in te sit facere dignum invenero.
nulla adeo ex re istuc fit nisi ex nimio otio.
ego istuc aetati’ non amori operam dabam, 110
sed in Asiam hinc abii propter pauperiem atque ibi
simul rem et gloriam armis belli repperi.”
postremo adeo res rediit: adulescentulus
saepe eadem et graviter audiendo victus est;
putavit me et aetate et benevolentia 115
plus scire et providere quam se ipsum sibi:
in Asiam ad regem militatum abiit, Chreme.
CH. quid ais? ME. clam me profectu’ mensis tris abest.
CH. ambo accusandi; etsi illud inceptum tamen
animist pudenti’ signum et non instrenui. 120
ME. ubi comperi ex is qui
domum revortor maestus atque animo fere
perturbato atque incerto prae aegritudine.
adsido: adcurrunt servi, soccos detrahunt;
video alios festinare, lectos sternere, 125
cenam adparare: pro se quisque sedulo
faciebant quo illam mihi lenirent miseriam.
ubi video, haec coepi cogitare “hem tot mea
soli[us] solliciti sunt causa ut me unum expleant?
ancillae tot me vestient? sumptus domi 130
tantos ego solu’ faciam? sed gnatum unicum,
quem pariter uti his decuit aut etiam amplius,
quod illa aetas magis ad haec utenda idoneast,
eum ego hinc eieci miserum iniustitia mea!
malo quidem me dignum quovis deputem, 135
si id faciam. nam usque dum ille vitam illam colet
inopem carens patria ob meas iniurias,
interea usque illi de me supplicium dabo
laborans parcens quaerens, illi serviens.”
ita facio prorsu’: nil relinquo in aedibus 140
nec vas nec vestimentum: conrasi omnia.
ancillas servos, nisi eos qui opere rustico
faciundo facile sumptum exsercirent suom,
omnis produxi ac vendidi. inscripsi ilico
aedis mercede. quasi talenta ad quindecim 145
coegi: agrum hunc mercatu’ sum: hic me exerceo.
decrevi tantisper me minus iniuriae,
Chreme, m
nec fas esse ulla me voluptate hic frui,
nisi ubi ille huc salvo’ redierit meu’ particeps. 150
CH. ingenio te esse in liberos leni puto,
et illum obsequentem siqui’ recte aut commode
tractaret. verum nec tu illum sati’ noveras
nec te ille; hoc qui fit? ubi non vere vivitur.
tu illum numquam ostendisti quanti penderes 155
nec tibi illest credere ausu’ quae est aequom patri.
quod si esset factum, haec numquam evenissent tibi.
ME. ita res est, fateor: peccatum a me maxumest.
CH. Menedeme, at porro recte spero et illum tibi
salvom adfuturum esse hic confido propediem. 160
ME. utinam ita di faxint! CH. facient. nunc si commodumst,
Dionysia hic sunt hodie: apud me sis volo.
ME. non possum. CH. quor non? quaeso tandem aliquantulum
tibi parce: idem absens facere te hoc volt filius.
ME. non convenit, qui illum ad laborem in
nunc me ipsum fugere. CH. sicine est sententia?
ME. sic. CH. bene vale. ME. et tu. — CH. lacrumas excussit mihi
miseretque me eiu’. sed ut diei tempus est,
ad cenam ut veniat: ibo, visam si domist. — 170
nil opu’ fuit monitore: iamdudum domi
praesto apud me esse aiunt. egomet convivas moror.
ibo adeo hinc intro. sed quid crepuerunt fores
hinc a me? quinam egreditur? huc concessero.
Clitipho Chremes
I.ii
CL. Nil adhuc est quod vereare, Clinia: haudquaquam etiam cessant 175
et illam simul cum nuntio tibi hic adfuturam hodie scio.
proin tu sollicitudinem istam falsam quae te excruciat mittas.
CH. quicum loquitur filius?
CL. pater adest quem volui: adibo. pater, opportune advenis.
CH. quid id est? CL. hunc Menedemum nostin nostrum vicinum? CH. probe. 180
CL. huic filium scis esse? CH. audivi esse in Asia. CL. non est, pater:
apud nos est. CH. quid ais? CL. advenientem, e navi egredientem ilico
abduxi ad cenam; nam mihi cum
f
quam vellem Menedemum invitatum ut nobiscum esset, amplius 185
ut hanc laetitiam necopinanti primus obicerem
atque etiam nunc tempus est. CL. cave faxis: non opus est, pater.
CH. quapropter? CL. quia enim incertumst etiam quid se faciat. modo venit;
timet omnia, patris iram et animum amicae se erga ut sit suae.
CL. nunc servolum ad eam in urbem misit et ego nostrum una Syrum.
&
nbsp; CH. quid narrat? CL. quid ille? miserum se esse. CH. miserum? quem
minu’ crederest?
quid relicuist quin habeat quae quidem in homine dicuntur bona?
parentis, patriam incolumem, amicos genu’ cognatos ditias.
atque haec perinde sunt ut illi(u)s animu’ qui ea possidet: 195
qui uti scit
CL. immo ill’ fuit senex inportunu’ semper, et nunc nil magis
vereor quam nequid in illum iratu’ plus satis faxit, pater.
CH. illene? (sed reprimam me: nam in metu esse hunc illist utile.)
CL. quid tute tecum? CH. dicam: ut ut erat, mansum tamen oportuit. 200
fortasse aliquanto iniquior erat praeter ei(u)s lubidinem:
pateretur; nam quem ferret si parentem non ferret suom?
huncin erat aequom ex illi(u)s more an illum ex huiu’ vivere?
et quod illum insimulat durum id non est; nam parentum iniuriae
uniu’ modi sunt ferme, paullo qui est homo tolerabilis: 205
scortari crebro nolunt, nolunt crebro convivarier,
praebent exigue sumptum; atque haec sunt tamen ad virtutem omnia.
verum ubi animus semel se cupiditate devinxit mala,
necessest, Clitipho, consilia consequi consimilia. hoc
scitumst: periclum ex aliis face[re] tibi quod ex usu siet. 210
CL. ita credo. CH. ego ibo hinc intro, ut videam nobis quid in cena siet.
tu, ut tempus est diei, vide sis nequo hinc abeas longius.
ACTVS II
Clitipho
II.i
CL. Quam iniqui sunt patres in omnis adulescentis iudices!
qui aequom esse censent nos a pueris ilico nasci senes
neque illarum adfinis esse rerum quas fert adulescentia. 215
ex s
mihin si umquam filius erit, ne ille facili me utetur patre;
nam et cognoscendi et ignoscendi dabitur peccati locus:
non ut meus, qui mihi per alium ostendit s
perii! is mi, ubi adbibit plus paullo, sua quae narrat facinora! 220
nunc ait “periclum ex aliis facito tibi quod ex usu siet”:
astutu’. ne ille haud scit quam mihi nunc surdo narret fabulam.
mage nunc me amicae dicta stimulant “da mihi” atque “adfer mihi”:
quoi quod respondeam nil habeo; neque me quisquamst miserior.
nam hic Clinia, etsi is quoque suarum rerum satagit, attamen 225
habet bene et pudice eductam, ignaram artis meretriciae.
meast potens procax magnifica sumptuosa nobilis.