Complete Works of Virgil

Home > Other > Complete Works of Virgil > Page 285
Complete Works of Virgil Page 285

by Virgil


  aedificant, sectaque intexunt abiete costas;

  uotum pro reditu simulant; ea fama uagatur.

  huc delecta uirum sortiti corpora furtim

  includunt caeco lateri penitusque cauernas

  ingentis uterumque armato milite complent. 20

  est in conspectu Tenedos, notissima fama

  insula, diues opum Priami dum regna manebant,

  nunc tantum sinus et statio male fida carinis:

  huc se prouecti deserto in litore condunt;

  nos abiisse rati et uento petiisse Mycenas. 25

  ergo omnis longo soluit se Teucria luctu;

  panduntur portae, iuuat ire et Dorica castra

  desertosque uidere locos litusque relictum:

  hic Dolopum manus, hic saeuus tendebat Achilles;

  classibus hic locus, hic acie certare solebant. 30

  pars stupet innuptae donum exitiale Mineruae

  et molem mirantur equi; primusque Thymoetes

  duci intra muros hortatur et arce locari,

  siue dolo seu iam Troiae sic fata ferebant.

  at Capys, et quorum melior sententia menti, 35

  aut pelago Danaum insidias suspectaque dona

  praecipitare iubent subiectisque urere flammis,

  aut terebrare cauas uteri et temptare latebras.

  scinditur incertum studia in contraria uulgus.

  Primus ibi ante omnis magna comitante caterua 40

  Laocoon ardens summa decurrit ab arce,

  et procul ‘o miseri, quae tanta insania, ciues?

  creditis auectos hostis? aut ulla putatis

  dona carere dolis Danaum? sic notus Vlixes?

  aut hoc inclusi ligno occultantur Achiui, 45

  aut haec in nostros fabricata est machina muros,

  inspectura domos uenturaque desuper urbi,

  aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri.

  quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.’

  sic fatus ualidis ingentem uiribus hastam 50

  in latus inque feri curuam compagibus aluum

  contorsit. stetit illa tremens, uteroque recusso

  insonuere cauae gemitumque dedere cauernae.

  et, si fata deum, si mens non laeua fuisset,

  impulerat ferro Argolicas foedare latebras, 55

  Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres.

  Ecce, manus iuuenem interea post terga reuinctum

  pastores magno ad regem clamore trahebant

  Dardanidae, qui se ignotum uenientibus ultro,

  hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achiuis, 60

  obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus,

  seu uersare dolos seu certae occumbere morti.

  undique uisendi studio Troiana iuuentus

  circumfusa ruit certantque inludere capto.

  accipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno 65

  disce omnis.

  namque ut conspectu in medio turbatus, inermis

  constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit,

  ‘heu, quae nunc tellus,’ inquit, ‘quae me aequora possunt

  accipere? aut quid iam misero mihi denique restat, 70

  cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi

  Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?’

  quo gemitu conuersi animi compressus et omnis

  impetus. hortamur fari quo sanguine cretus,

  quidue ferat; memoret quae sit fiducia capto. 75

  ‘Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor 77

  uera,’ inquit; ‘neque me Argolica de gente negabo.

  hoc primum; nec, si miserum Fortuna Sinonem

  finxit, uanum etiam mendacemque improba finget. 80

  fando aliquod si forte tuas peruenit ad auris

  Belidae nomen Palamedis et incluta fama

  gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi

  insontem infando indicio, quia bella uetabat,

  demisere neci, nunc cassum lumine lugent: 85

  illi me comitem et consanguinitate propinquum

  pauper in arma pater primis huc misit ab annis.

  dum stabat regno incolumis regumque uigebat

  conciliis, et nos aliquod nomenque decusque

  gessimus. inuidia postquam pellacis Vlixi 90

  (haud ignota loquor) superis concessit ab oris,

  adflictus uitam in tenebris luctuque trahebam

  et casum insontis mecum indignabar amici.

  nec tacui demens et me, fors si qua tulisset,

  si patrios umquam remeassem uictor ad Argos, 95

  promisi ultorem et uerbis odia aspera moui.

  hinc mihi prima mali labes, hinc semper Vlixes

  criminibus terrere nouis, hinc spargere uoces

  in uulgum ambiguas et quaerere conscius arma.

  nec requieuit enim, donec Calchante ministro — 100

  sed quid ego haec autem nequiquam ingrata reuoluo,

  quidue moror? si omnis uno ordine habetis Achiuos,

  idque audire sat est, iamdudum sumite poenas:

  hoc Ithacus uelit et magno mercentur Atridae.’

  Tum uero ardemus scitari et quaerere causas, 105

  ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae.

  prosequitur pauitans et ficto pectore fatur:

  ‘Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta

  moliri et longo fessi discedere bello;

  fecissentque utinam! saepe illos aspera ponti 110

  interclusit hiems et terruit Auster euntis.

  praecipue cum iam hic trabibus contextus acernis

  staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi.

  suspensi Eurypylum scitatum oracula Phoebi

  mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat: 115

  “sanguine placastis uentos et uirgine caesa,

  cum primum Iliacas, Danai, uenistis ad oras;

  sanguine quaerendi reditus animaque litandum

  Argolica.” uulgi quae uox ut uenit ad auris,

  obstipuere animi gelidusque per ima cucurrit 120

  ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo.

  hic Ithacus uatem magno Calchanta tumultu

  protrahit in medios; quae sint ea numina diuum

  flagitat. et mihi iam multi crudele canebant

  artificis scelus, et taciti uentura uidebant. 125

  bis quinos silet ille dies tectusque recusat

  prodere uoce sua quemquam aut opponere morti.

  uix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus,

  composito rumpit uocem et me destinat arae.

  adsensere omnes et, quae sibi quisque timebat, 130

  unius in miseri exitium conuersa tulere.

  iamque dies infanda aderat; mihi sacra parari

  et salsae fruges et circum tempora uittae.

  eripui, fateor, leto me et uincula rupi,

  limosoque lacu per noctem obscurus in ulua 135

  delitui dum uela darent, si forte dedissent.

  nec mihi iam patriam antiquam spes ulla uidendi

  nec dulcis natos exoptatumque parentem,

  quos illi fors et poenas ob nostra reposcent

  effugia, et culpam hanc miserorum morte piabunt. 140

  quod te per superos et conscia numina ueri,

  per si qua est quae restet adhuc mortalibus usquam

  intemerata fides, oro, miserere laborum

  tantorum, miserere animi non digna ferentis.’

  His lacrimis uitam damus et miserescimus ultro. 145

  ipse uiro primus manicas atque arta leuari

  uincla iubet Priamus dictisque ita fatur amicis:

  ‘quisquis es, amissos hinc iam obliuiscere Graios

  (noster eris) mihique haec edissere uera roganti:

  quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor? 150

  quidue petunt? quae religio? aut quae machina belli?’

  dixerat. ille dolis instructus et arte Pelasga

  sustulit exutas uinclis ad sidera palmas:

  ‘uos, aeterni ignes
, et non uiolabile uestrum

  testor numen,’ ait, ‘uos arae ensesque nefandi, 155

  quos fugi, uittaeque deum, quas hostia gessi:

  fas mihi Graiorum sacrata resoluere iura,

  fas odisse uiros atque omnia ferre sub auras,

  si qua tegunt, teneor patriae nec legibus ullis.

  tu modo promissis maneas seruataque serues 160

  Troia fidem, si uera feram, si magna rependam.

  omnis spes Danaum et coepti fiducia belli

  Palladis auxiliis semper stetit. impius ex quo

  Tydides sed enim scelerumque inuentor Vlixes,

  fatale adgressi sacrato auellere templo 165

  Palladium caesis summae custodibus arcis,

  corripuere sacram effigiem manibusque cruentis

  uirgineas ausi diuae contingere uittas,

  ex illo fluere ac retro sublapsa referri

  spes Danaum, fractae uires, auersa deae mens. 170

  nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris.

  uix positum castris simulacrum: arsere coruscae

  luminibus flammae arrectis, salsusque per artus

  sudor iit, terque ipsa solo (mirabile dictu)

  emicuit parmamque ferens hastamque trementem. 175

  extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas,

  nec posse Argolicis exscindi Pergama telis

  omina ni repetant Argis numenque reducant

  quod pelago et curuis secum auexere carinis.

  et nunc quod patrias uento petiere Mycenas, 180

  arma deosque parant comites pelagoque remenso

  improuisi aderunt; ita digerit omina Calchas.

  hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso

  effigiem statuere, nefas quae triste piaret.

  hanc tamen immensam Calchas attollere molem 185

  roboribus textis caeloque educere iussit,

  ne recipi portis aut duci in moenia posset,

  neu populum antiqua sub religione tueri.

  nam si uestra manus uiolasset dona Mineruae,

  tum magnum exitium (quod di prius omen in ipsum 190

  conuertant!) Priami imperio Phrygibusque futurum;

  sin manibus uestris uestram ascendisset in urbem,

  ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello

  uenturam, et nostros ea fata manere nepotes.’

  Talibus insidiis periurique arte Sinonis 195

  credita res, captique dolis lacrimisque coactis

  quos neque Tydides nec Larisaeus Achilles,

  non anni domuere decem, non mille carinae.

  Hic aliud maius miseris multoque tremendum

  obicitur magis atque improuida pectora turbat. 200

  Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos,

  sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras.

  ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta

  (horresco referens) immensis orbibus angues

  incumbunt pelago pariterque ad litora tendunt; 205

  pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque

  sanguineae superant undas, pars cetera pontum

  pone legit sinuatque immensa uolumine terga.

  fit sonitus spumante salo; iamque arua tenebant

  ardentisque oculos suffecti sanguine et igni 210

  sibila lambebant linguis uibrantibus ora.

  diffugimus uisu exsangues. illi agmine certo

  Laocoonta petunt; et primum parua duorum

  corpora natorum serpens amplexus uterque

  implicat et miseros morsu depascitur artus; 215

  post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem

  corripiunt spirisque ligant ingentibus; et iam

  bis medium amplexi, bis collo squamea circum

  terga dati superant capite et ceruicibus altis.

  ille simul manibus tendit diuellere nodos 220

  perfusus sanie uittas atroque ueneno,

  clamores simul horrendos ad sidera tollit:

  qualis mugitus, fugit cum saucius aram

  taurus et incertam excussit ceruice securim.

  at gemini lapsu delubra ad summa dracones 225

  effugiunt saeuaeque petunt Tritonidis arcem,

  sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur.

  tum uero tremefacta nouus per pectora cunctis

  insinuat pauor, et scelus expendisse merentem

  Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur 230

  laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam.

  ducendum ad sedes simulacrum orandaque diuae

  numina conclamant.

  diuidimus muros et moenia pandimus urbis.

  accingunt omnes operi pedibusque rotarum 235

  subiciunt lapsus, et stuppea uincula collo

  intendunt; scandit fatalis machina muros

  feta armis. pueri circum innuptaeque puellae

  sacra canunt funemque manu contingere gaudent;

  illa subit mediaeque minans inlabitur urbi. 240

  o patria, o diuum domus Ilium et incluta bello

  moenia Dardanidum! quater ipso in limine portae

  substitit atque utero sonitum quater arma dedere;

  instamus tamen immemores caecique furore

  et monstrum infelix sacrata sistimus arce. 245

  tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris

  ora dei iussu non umquam credita Teucris.

  nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset

  ille dies, festa uelamus fronde per urbem.

  Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox 250

  inuoluens umbra magna terramque polumque

  Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri

  conticuere; sopor fessos complectitur artus.

  et iam Argiua phalanx instructis nauibus ibat

  a Tenedo tacitae per amica silentia lunae 255

  litora nota petens, flammas cum regia puppis

  extulerat, fatisque deum defensus iniquis

  inclusos utero Danaos et pinea furtim

  laxat claustra Sinon. illos patefactus ad auras

  reddit equus laetique cauo se robore promunt 260

  Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Vlixes,

  demissum lapsi per funem, Acamasque Thoasque

  Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon

  et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos.

  inuadunt urbem somno uinoque sepultam; 265

  caeduntur uigiles, portisque patentibus omnis

  accipiunt socios atque agmina conscia iungunt.

  Tempus erat quo prima quies mortalibus aegris

  incipit et dono diuum gratissima serpit.

  in somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector 270

  uisus adesse mihi largosque effundere fletus,

  raptatus bigis ut quondam, aterque cruento

  puluere perque pedes traiectus lora tumentis.

  ei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo

  Hectore qui redit exuuias indutus Achilli 275

  uel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis!

  squalentem barbam et concretos sanguine crinis

  uulneraque illa gerens, quae circum plurima muros

  accepit patrios. ultro flens ipse uidebar

  compellare uirum et maestas expromere uoces: 280

  ‘o lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum,

  quae tantae tenuere morae? quibus Hector ab oris

  exspectate uenis? ut te post multa tuorum

  funera, post uarios hominumque urbisque labores

  defessi aspicimus! quae causa indigna serenos 285

  foedauit uultus? aut cur haec uulnera cerno?’

  ille nihil, nec me quaerentem uana moratur,

  sed grauiter gemitus imo de pectore ducens,

  ‘heu fuge, nate dea, teque his’ ait ‘eripe flammis.

  hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia. 290

  sat patriae Priamoque datum: si Pergama dextra

  defendi possent, etiam hac defensa fuissent.

  sacra suosque tibi commendat Troia penatis;

  ho
s cape fatorum comites, his moenia quaere

  magna pererrato statues quae denique ponto.’ 295

  sic ait et manibus uittas Vestamque potentem

  aeternumque adytis effert penetralibus ignem.

  Diuerso interea miscentur moenia luctu,

  et magis atque magis, quamquam secreta parentis

  Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, 300

  clarescunt sonitus armorumque ingruit horror.

  excutior somno et summi fastigia tecti

  ascensu supero atque arrectis auribus asto:

  in segetem ueluti cum flamma furentibus Austris

  incidit, aut rapidus montano flumine torrens 305

  sternit agros, sternit sata laeta boumque labores

  praecipitisque trahit siluas; stupet inscius alto

  accipiens sonitum saxi de uertice pastor.

  tum uero manifesta fides, Danaumque patescunt

  insidiae. iam Deiphobi dedit ampla ruinam 310

  Volcano superante domus, iam proximus ardet

  Vcalegon; Sigea igni freta lata relucent.

  exoritur clamorque uirum clangorque tubarum.

  arma amens capio; nec sat rationis in armis,

  sed glomerare manum bello et concurrere in arcem 315

  cum sociis ardent animi; furor iraque mentem

  praecipitat, pulchrumque mori succurrit in armis.

  Ecce autem telis Panthus elapsus Achiuum,

  Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos,

  sacra manu uictosque deos paruumque nepotem 320

  ipse trahit cursuque amens ad limina tendit.

  ‘quo res summa loco, Panthu? quam prendimus arcem?’

  uix ea fatus eram gemitu cum talia reddit:

  ‘uenit summa dies et ineluctabile tempus

  Dardaniae. fuimus Troes, fuit Ilium et ingens 325

  gloria Teucrorum; ferus omnia Iuppiter Argos

  transtulit; incensa Danai dominantur in urbe.

  arduus armatos mediis in moenibus astans

  fundit equus uictorque Sinon incendia miscet

  insultans. portis alii bipatentibus adsunt, 330

  milia quot magnis umquam uenere Mycenis;

  obsedere alii telis angusta uiarum

  oppositis; stat ferri acies mucrone corusco

  stricta, parata neci; uix primi proelia temptant

  portarum uigiles et caeco Marte resistunt.’ 335

  talibus Othryadae dictis et numine diuum

  in flammas et in arma feror, quo tristis Erinys,

  quo fremitus uocat et sublatus ad aethera clamor.

  addunt se socios Rhipeus et maximus armis

  Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque 340

  et lateri adglomerant nostro, iuuenisque Coroebus

  Mygdonides — illis ad Troiam forte diebus

  uenerat insano Cassandrae incensus amore

  et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat,

 

‹ Prev