by Virgil
Emicat hic impune putans et corpore toto
alte sublatum consurgit Turnus in ensem
et ferit; exclamant Troes trepidique Latini, 730
arrectaeque amborum acies. at perfidus ensis
frangitur in medioque ardentem deserit ictu,
ni fuga subsidio subeat. fugit ocior Euro
ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem.
fama est praecipitem, cum prima in proelia iunctos 735
conscendebat equos, patrio mucrone relicto,
dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci;
idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,
suffecit; postquam arma dei ad Volcania uentum est,
mortalis mucro glacies ceu futtilis ictu 740
dissiluit, fulua resplendent fragmina harena.
ergo amens diuersa fuga petit aequora Turnus
et nunc huc, inde huc incertos implicat orbis;
undique enim densa Teucri inclusere corona
atque hinc uasta palus, hinc ardua moenia cingunt. 745
Nec minus Aeneas, quamquam tardata sagitta
interdum genua impediunt cursumque recusant,
insequitur trepidique pedem pede feruidus urget:
inclusum ueluti si quando flumine nactus
ceruum aut puniceae saeptum formidine pennae 750
uenator cursu canis et latratibus instat;
ille autem insidiis et ripa territus alta
mille fugit refugitque uias, at uiuidus Vmber
haeret hians, iam iamque tenet similisque tenenti
increpuit malis morsuque elusus inani est; 755
tum uero exoritur clamor ripaeque lacusque
responsant circa et caelum tonat omne tumultu.
ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis
nomine quemque uocans notumque efflagitat ensem.
Aeneas mortem contra praesensque minatur 760
exitium, si quisquam adeat, terretque trementis
excisurum urbem minitans et saucius instat.
quinque orbis explent cursu totidemque retexunt
huc illuc; neque enim leuia aut ludicra petuntur
praemia, sed Turni de uita et sanguine certant. 765
Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris
hic steterat, nautis olim uenerabile lignum,
seruati ex undis ubi figere dona solebant
Laurenti diuo et uotas suspendere uestis;
sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum 770
sustulerant, puro ut possent concurrere campo.
hic hasta Aeneae stabat, huc impetus illam
detulerat fixam et lenta radice tenebat.
incubuit uoluitque manu conuellere ferrum
Dardanides, teloque sequi quem prendere cursu 775
non poterat. tum uero amens formidine Turnus
‘Faune, precor, miserere’ inquit ‘tuque optima ferrum
Terra tene, colui uestros si semper honores,
quos contra Aeneadae bello fecere profanos.’
dixit, opemque dei non cassa in uota uocauit. 780
namque diu luctans lentoque in stirpe moratus
uiribus haud ullis ualuit discludere morsus
roboris Aeneas. dum nititur acer et instat,
rursus in aurigae faciem mutata Metisci
procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit. 785
quod Venus audaci nymphae indignata licere
accessit telumque alta ab radice reuellit.
olli sublimes armis animisque refecti,
hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta,
adsistunt contra certamina Martis anheli. 790
Iunonem interea rex omnipotentis Olympi
adloquitur fulua pugnas de nube tuentem:
‘quae iam finis erit, coniunx? quid denique restat?
indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris
deberi caelo fatisque ad sidera tolli. 795
quid struis? aut qua spe gelidis in nubibus haeres?
mortalin decuit uiolari uulnere diuum?
aut ensem (quid enim sine te Iuturna ualeret?)
ereptum reddi Turno et uim crescere uictis?
desine iam tandem precibusque inflectere nostris, 800
ne te tantus edit tacitam dolor et mihi curae
saepe tuo dulci tristes ex ore recursent.
uentum ad supremum est. terris agitare uel undis
Troianos potuisti, infandum accendere bellum,
deformare domum et luctu miscere hymenaeos: 805
ulterius temptare ueto.’ sic Iuppiter orsus;
sic dea summisso contra Saturnia uultu:
‘ista quidem quia nota mihi tua, magne, uoluntas,
Iuppiter, et Turnum et terras inuita reliqui;
nec tu me aeria solam nunc sede uideres 810
digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa
starem acie traheremque inimica in proelia Teucros.
Iuturnam misero (fateor) succurrere fratri
suasi et pro uita maiora audere probaui,
non ut tela tamen, non ut contenderet arcum; 815
adiuro Stygii caput implacabile fontis,
una superstitio superis quae reddita diuis.
et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo.
illud te, nulla fati quod lege tenetur,
pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum: 820
cum iam conubiis pacem felicibus (esto)
component, cum iam leges et foedera iungent,
ne uetus indigenas nomen mutare Latinos
neu Troas fieri iubeas Teucrosque uocari
aut uocem mutare uiros aut uertere uestem. 825
sit Latium, sint Albani per saecula reges,
sit Romana potens Itala uirtute propago:
occidit, occideritque sinas cum nomine Troia.’
olli subridens hominum rerumque repertor:
‘es germana Iouis Saturnique altera proles, 830
irarum tantos uoluis sub pectore fluctus.
uerum age et inceptum frustra summitte furorem:
do quod uis, et me uictusque uolensque remitto.
sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt,
utque est nomen erit; commixti corpore tantum 835
subsident Teucri. morem ritusque sacrorum
adiciam faciamque omnis uno ore Latinos.
hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget,
supra homines, supra ire deos pietate uidebis,
nec gens ulla tuos aeque celebrabit honores.’ 840
adnuit his Iuno et mentem laetata retorsit;
interea excedit caelo nubemque relinquit.
His actis aliud genitor secum ipse uolutat
Iuturnamque parat fratris dimittere ab armis.
dicuntur geminae pestes cognomine Dirae, 845
quas et Tartaream Nox intempesta Megaeram
uno eodemque tulit partu, paribusque reuinxit
serpentum spiris uentosasque addidit alas.
hae Iouis ad solium saeuique in limine regis
apparent acuuntque metum mortalibus aegris, 850
si quando letum horrificum morbosque deum rex
molitur, meritas aut bello territat urbes.
harum unam celerem demisit ab aethere summo
Iuppiter inque omen Iuturnae occurrere iussit:
illa uolat celerique ad terram turbine fertur. 855
non secus ac neruo per nubem impulsa sagitta,
armatam saeui Parthus quam felle ueneni,
Parthus siue Cydon, telum immedicabile, torsit,
stridens et celeris incognita transilit umbras:
talis se sata Nocte tulit terrasque petiuit. 860
postquam acies uidet Iliacas atque agmina Turni,
alitis in paruae subitam collecta figuram,
quae quondam in bustis aut culminibus desertis
nocte sedens serum canit importuna per umbras —
hanc uersa in faciem Turni se pestis ob ora 865
fertque refertque sonans clipeumque euerberat alis.
arrectaeque horrore comae et uox faucibus haesit.
At procul ut Dirae stridorem agnouit et alas,
infelix crinis scindit Iuturna solutos 870
unguibus ora soror foedans et pectora pugnis:
‘quid nunc te tua, Turne, potest germana iuuare?
aut quid iam durae superat mihi? qua tibi lucem
arte morer? talin possum me opponere monstro?
iam iam linquo acies. ne me terrete timentem, 875
obscenae uolucres: alarum uerbera nosco
letalemque sonum, nec fallunt iussa superba
magnanimi Iouis. haec pro uirginitate reponit?
quo uitam dedit aeternam? cur mortis adempta est
condicio? possem tantos finire dolores 880
nunc certe, et misero fratri comes ire per umbras!
immortalis ego? aut quicquam mihi dulce meorum
te sine, frater, erit? o quae satis ima dehiscat
terra mihi, Manisque deam demittat ad imos?’
tantum effata caput glauco contexit amictu 885
multa gemens et se fluuio dea condidit alto.
Aeneas instat contra telumque coruscat
ingens arboreum, et saeuo sic pectore fatur:
‘quae nunc deinde mora est? aut quid iam, Turne, retractas?
non cursu, saeuis certandum est comminus armis. 890
uerte omnis tete in facies et contrahe quidquid
siue animis siue arte uales; opta ardua pennis
astra sequi clausumque caua te condere terra.’
ille caput quassans: ‘non me tua feruida terrent
dicta, ferox; di me terrent et Iuppiter hostis.’ 895
nec plura effatus saxum circumspicit ingens,
saxum antiquum ingens, campo quod forte iacebat,
limes agro positus litem ut discerneret aruis.
uix illum lecti bis sex ceruice subirent,
qualia nunc hominum producit corpora tellus; 900
ille manu raptum trepida torquebat in hostem
altior insurgens et cursu concitus heros.
sed neque currentem se nec cognoscit euntem
tollentemue manu saxumue immane mouentem;
genua labant, gelidus concreuit frigore sanguis. 905
tum lapis ipse uiri uacuum per inane uolutus
nec spatium euasit totum neque pertulit ictum.
ac uelut in somnis, oculos ubi languida pressit
nocte quies, nequiquam auidos extendere cursus
uelle uidemur et in mediis conatibus aegri 910
succidimus; non lingua ualet, non corpore notae
sufficiunt uires nec uox aut uerba sequuntur:
sic Turno, quacumque uiam uirtute petiuit,
successum dea dira negat. tum pectore sensus
uertuntur uarii; Rutulos aspectat et urbem 915
cunctaturque metu letumque instare tremescit,
nec quo se eripiat, nec qua ui tendat in hostem,
nec currus usquam uidet aurigamue sororem.
Cunctanti telum Aeneas fatale coruscat,
sortitus fortunam oculis, et corpore toto 920
eminus intorquet. murali concita numquam
tormento sic saxa fremunt nec fulmine tanti
dissultant crepitus. uolat atri turbinis instar
exitium dirum hasta ferens orasque recludit
loricae et clipei extremos septemplicis orbis; 925
per medium stridens transit femur. incidit ictus
ingens ad terram duplicato poplite Turnus.
consurgunt gemitu Rutuli totusque remugit
mons circum et uocem late nemora alta remittunt.
ille humilis supplex oculos dextramque precantem 930
protendens ‘equidem merui nec deprecor’ inquit;
‘utere sorte tua. miseri te si qua parentis
tangere cura potest, oro (fuit et tibi talis
Anchises genitor) Dauni miserere senectae
et me, seu corpus spoliatum lumine mauis, 935
redde meis. uicisti et uictum tendere palmas
Ausonii uidere; tua est Lauinia coniunx,
ulterius ne tende odiis.’ stetit acer in armis
Aeneas uoluens oculos dextramque repressit;
et iam iamque magis cunctantem flectere sermo 940
coeperat, infelix umero cum apparuit alto
balteus et notis fulserunt cingula bullis
Pallantis pueri, uictum quem uulnere Turnus
strauerat atque umeris inimicum insigne gerebat.
ille, oculis postquam saeui monimenta doloris 945
exuuiasque hausit, furiis accensus et ira
terribilis: ‘tune hinc spoliis indute meorum
eripiare mihi? Pallas te hoc uulnere, Pallas
immolat et poenam scelerato ex sanguine sumit.’
hoc dicens ferrum aduerso sub pectore condit 950
feruidus; ast illi soluuntur frigore membra
uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.
The Dual Text
Ruins at ancient Megara — according to tradition, Virgil travelled to Greece in 19 BC. After meeting Augustus in Athens and deciding to return home, Virgil caught a fever while visiting a town near Megara.
DUAL LATIN AND ENGLISH TEXT
Translated by William Morris
In this section, readers can view a line by line text of Virgil’s epic poem, alternating between the original Latin and Morris’ English translation. Virgil’s line numbers, in divisions of five, have been included to assist in the studying of the text.
‘Aeneas Flees Burning Troy’ by Federico Barocci, 1598 — a key moment of Book II
DUAL LATIN AND ENGLISH TRANSLATION
CONTENTS
LIBER I
LIBER II
LIBER III
LIBER IV
LIBER V
LIBER VI
LIBER VII
LIBER VIII
LIBER IX
LIBER X
LIBER XI
LIBER XII
‘Dido Building Carthage’ by J. M. W Turner, 1815
LIBER I
BOOK I.
Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris
I sing of arms, I sing of him, who from the Trojan land
Italiam, fato profugus, Laviniaque venit
Thrust forth by Fate, to Italy and that Lavinian strand
litora, multum ille et terris iactatus et alto
First came: all tost about was he on earth and on the deep
vi superum saevae memorem Iunonis ob iram;
By heavenly might for Juno’s wrath, that had no mind to sleep:
multa quoque et bello passus, dum conderet urbem, 5
And plenteous war he underwent ere he his town might frame
inferretque deos Latio, genus unde Latinum,
And set his Gods in Latian earth, whence is the Latin name,
Albanique patres, atque altae moenia Romae.
And father-folk of Alba-town, and walls of mighty Rome.
Musa, mihi causas memora, quo numine laeso,
Say, Muse, what wound of godhead was whereby all this must come,
quidve dolens, regina deum tot volvere casus
How grieving, she, the Queen of Gods, a man so pious drave
insignem pietate virum, tot adire labores 10
To win such toil, to welter on through such a troublous wave:
impulerit. Tantaene animis caelestibus irae?
— Can anger in immortal minds abide so fierce and fell?
Urbs antiqua fuit, Tyrii tenuere coloni,
There was a city of old time where Tyrian folk did dwell,
Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe
Called Carthage, facing far away the shores of Italy
ostia, dives opum studiisque asperrima belli;
And Tiber-mouth; fulfilled of wealth and fierce in arms was she,
quam Iuno fertur terris magis omnibus unam 15
And men say Juno l
oved her well o’er every other land,
posthabita coluisse Samo; hic illius arma,
Yea e’en o’er Samos: there were stored the weapons of her hand,
hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse,
And there her chariot: even then she cherished the intent
si qua fata sinant, iam tum tenditque fovetque.
To make her Lady of all Lands, if Fate might so be bent;
Progeniem sed enim Troiano a sanguine duci
Yet had she heard how such a stem from Trojan blood should grow,
audierat, Tyrias olim quae verteret arces; 20
As, blooming fair, the Tyrian towers should one day overthrow,
hinc populum late regem belloque superbum
That thence a folk, kings far and wide, most noble lords of fight,
venturum excidio Libyae: sic volvere Parcas.
Should come for bane of Libyan land: such web the Parcæ dight.
Id metuens, veterisque memor Saturnia belli,
The Seed of Saturn, fearing this, and mindful how she erst
prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis —
For her beloved Argive walls by Troy the battle nursed —
necdum etiam causae irarum saevique dolores 25
— Nay neither had the cause of wrath nor all those hurts of old
exciderant animo: manet alta mente repostum
Failed from her mind: her inmost heart still sorely did enfold
iudicium Paridis spretaeque iniuria formae,
That grief of body set at nought in Paris’ doomful deed,
et genus invisum, et rapti Ganymedis honores.
The hated race, and honour shed on heaven-rapt Ganymede —
His accensa super, iactatos aequore toto
So set on fire, that Trojan band o’er all the ocean tossed,
Troas, reliquias Danaum atque immitis Achilli, 30
Those gleanings from Achilles’ rage, those few the Greeks had lost,
arcebat longe Latio, multosque per annos
She drave far off the Latin Land: for many a year they stray
errabant, acti fatis, maria omnia circum.
Such wise as Fate would drive them on by every watery way.
Tantae molis erat Romanam condere gentem!
— Lo, what there was to heave aloft in fashioning of Rome!
Vix e conspectu Siculae telluris in altum
Now out of sight of Sicily the Trojans scarce were come
vela dabant laeti, et spumas salis aere ruebant, 35
And merry spread their sails abroad and clave the sea with brass,