qui fulmine claro omnia per sonitus arcet,
Cp. Prob. (ad Verg. Ecl., VI, 31): Plane trinam esse mundi originem et Lucretius confitetur dicens.... ‘Omnia per sonitus arcet, terram mare caelum.’
Cp. Lucret., VI, 400.
454
Cicero, de Div., II, 39, 82: Ad nostri augurii consuetudinem dixit Ennius —
Tum tonuit laevum bene tempestate serena.
Cp. Varr., ap. Non., 408, 3; Vergil., Aen., IX, 627 de parte serena | intonuit laevum; II, 693.
455
Priscianus, ap. G.L., II, 334, 19 K: ‘Celerissimus’ pro ‘celerrimus.’... E. in Annalibus —
Exin per terras postquam celerissimus rumor
456
Serv., ad Aen., XII, 709: ‘Inter se coisse viros et cernere ferro’; vera et antiqua est haec lectio. Nam E. secutus est... —
Olli cernebant magnis de rebus agentes.
Cp. Lucret., V, 393: Magnis inter se de rebus cernere certant.
457
Servius, ad Georg., II, 424:... ‘cum’ abundat.... Ennius —
Effudit voces proprio cum pectore sancto;
id est proprio pectore, nam ‘cum’ vacat.
458–9
Charisius, ap. G.L., I, 201, 15 K: ‘In mundo’ pro ‘palam’ et ‘in expedito’ ac ‘cito.’... Ennius —
‘tibi vita seu mors in mundo est’
460
Servius (auctus) ad Aen., I, 69: ‘Incute vim ventis.’... Ennius —
dictis Romanis incutit iram
461
Cicero, ad Att., VI, 2, 8: Ain tandem, Attice, laudator integritatis et elegantiae nostrae —
Ausus es hoc ex ore tuo...?
inquit Ennius, ut equites Scaptio ad pecuniam cogendam darem, me rogare?
462
Varro, L.L., VII, 12: ‘Tueri’ duo significat, unum ab aspectu... unde est Ennii... —
‘Quis pater aut cognatus volet vos contra tueri?
463
Nonius, 230, 10: ‘Vultus’... neutro.... Ennius —
‘Aversabuntur semper vos vostraque vulta
464–6
Varro, L.L., VII, 103: Multa ab animalium vocibus tralata in homines... perspicua ut Ennii —
animus quom pectore latrat
... minus aperta ut.... Enii a vitulo... eiusdem a bove —
clamore bovantes
eiusdem a leone —
pausam fecere fremendi.
Cp. Paul., ex Fest., 87, 9: ‘latrare’ Ennius pro poscere posuit. Homer., Od., XX, 13: κραδίη δέ οἱ ἔνδον ὑλάκτει, Il., II, 142: θυμὸν ἐνὶ στήθεσσιν ὄρινεν. et al.; Verg., Aen., V, 363: animusque in pectore.
467
Augustinus, De Civ. Dei, II, 21: Sicut etiam ipse Tullius non Scipionis nec cuiusquam alterius sed suo sermone loquens in principio quinti libri (de Re Publica) commemorato prius Ennii poetae versu quo dixerat —
Moribus antiquis res stat Romana virisque.
468–9
Varro, R.R., III, 1, 2: In hoc nunc denique est ut dici possit, non cum Ennius scripsit —
Septingenti sunt paulo plus aut minus anni augusto augurio postquam incluta condita Roma est
Cp. Suet., August., 7.
470
Nonius, 197, 2: ‘Caelum’... masculino.... Ennius —
Fortes Romani sunt tamquam caelus profundus
Cp. Charis., ap. G.L., I, 72, 16 K; Vergil., Aen., I, 58: caelumque profundum.
471–2
Porphyrio, ad Hor., S., I, 2, 37: ‘Audire est operae pretium procedere recte | qui moechis non vultis ut omni parte laborent.’ Urbane abutitur Ennianis versibus —
‘Audire est operae pretium procedere recte qui rem Romanam Latiumque augescere vultis.’
Cp. Acr., ad loc.; Varr., ap. Non., 478, 16.
473
Servius, ad Aen., XI, 27: —
quem non virtutis egentem,
Ennii versus est.
474
Ekkehart, ad Oros., III, 9, 5 (Anno autem post hunc — sc. A.U.C. CCCCVIX — subsequenti): Ennius —
quom nihil horridius unquam lex ulla iuberet.
475
Nonius, 64, 29: ‘Propages’ est series et adfixio continuo vel longe ducta.... Ennius —
nobis unde forent fructus vitaeque propagmen.
Cp. Non., 221, 12.
476
Priscianus, ap. G.L., II, 470, 21 K: Proprie necatus ferro, nectus vero alia vi peremptus dicitur. Ennius —
Hos pestis necuit, pars occidit illa duellis.
477
Cassiodorius, ap. G.L., VII, 207, 1 K: ‘Cum’ praepositio per c scribenda est, ‘quum’ adverbium temporis, quod significat ‘quando,’ per q scribendum est discretionis causa, ut apud Ennium —
Cum legionibus quom proficiscitur induperator,
478
Nonius, 214, 7: ‘Metus’... feminino.... Ennius —
Nec metus ulla tenet; freti virtute quiescunt.
Cp. Fest., 402, 15 (... Ennius... ‘nulla metus’); Il., XI, 9: ἠνορέῃ πίσυνοι.
479
Festus, 510, 17: ‘Sultis’ si vultis significat.... Ennius —
‘Pandite sultis genas et corde relinquite somnum.’
Cp. Paul., ex F., 66, 37 (15): genas Ennius palpebras putat cum dicit....
480
‘Lactantius’ ad Stat., Theb., VI, 27: ‘et cornu fugiebat somnus inani’... sic a pictoribus simulatur, ut liquidum somnum ex cornu super dormientes videatur effundere. Sic Ennius —
Quom sese exsiccat somno Romana iuventus.
481–2
Nonius, 134, 29: ‘Latrocinari,’ militare mercede.... Ennius —
... fortunasque suas coepere latrones inter se memorare.
483
Nonius, 223, 33: ‘Sagum’... Masculini. Ennius —
tergus igitur sagus pinguis opertat
484
Festus, 400, 29: Ennius... —
unus Surus surum ferre... tamen defendere posset
Suri autem sunt fustes, et ὑποκοριστικῶς surculi.
Cp. Fest., 424, 7, Paul., ex F., 425, 1.
485
Vergilius, Aen., XI, 307: Nec victi possunt absistere ferro. Servius auctus: Ennius —
Qui vicit non est victor nisi victus fatetur’
Varro et ceteri invictos dicunt Troianos quia per insidias oppressi sunt.
486
Festus, 434, 30: ‘Superescit’ significat supererit. Ennius —
‘Dum quidem unus homo Romanus toga superescit,
Cp. Paul., ex F., 435, 8.
487
Varro, L.L., VII, 46: Apud Ennium —
Iam cata signa fere sonitum dare voce parabant,
‘cata’ acuta; hoc enim verbo dicunt Sabini.
488
Paulus, ex F., 83, 16 (26): ‘Lituus’ appellatus quod litis sit testis.... Ennius —
Inde loci lituus sonitus effudit acutos
489
Donatus, ad Ter., Phorm. III, 1, 1:... ‘cum istoc animo’... Ennius —
Optima cum pulchris animis Romana iuventus
490
Paulus, ex F., 37, 24 (16): ‘Cracentes,’ graciles. Ennius —
Succincti gladiis media regione cracentes.
491
Servius, ad Aen., IX, 675: ‘Armati ferro’; aut bene instructi armis aut, ut Asper dicit, ferrea corda habentes, id est dura et cruenta cogitantes, ut Ennium sit secutus qui ait —
succincti corda machaeris.
492
Servius (auctus) ad Aen., V, 37: ‘in iaculis.’ In hastis Ennius —
levesque sequuntur in hastis.
493
Paulus, ex F., 500, 18 (20): ‘Siciles,’ hastarum spicula lata. Ennius —
Incedit veles vulgo sicilibus latis.
494
Nonius, 555, 14: ‘Falarica,’ telum maximum.... Ennius —
... quae valide veniunt; falarica missa
Cp. Virgil., Aen., IX, 702: contorta falarica venit.
Schol. Bern., ad Luc., Phars., I, 6: Infestisque obvia signis | signa, pares aquilas et pila minantia pilis’; Ennii versus —
Pila retunduntur venientibus obvia pilis
496
Servius (auctus) ad Aen., XII, 294: ‘teloque orantem multa trabali (... ferit)Ennius —
teloque trabali
497
Paulus, ex F., 353, 1: ‘Runa’ genus tebi significat. Ennius —
runata recedit
id est proeliata. Cp. Fest., 352, 1.
498
Festus, 490, 15: ‘Spira’ dicitur... basis columnae.... Ennius quidem hominum multitudinem ita appellat cum dicit —
spiras legionibus nexit.
Cp. Paul., ex F., 491, 1.
499–500
‘Lactantius,’ ad Stat., Theb., XI, 56 (... iam gelida ora tacent; carmen tuba sola peregit): Ennius —
Quomque caput caderet, carmen tuba sola peregit et pereunte viro raucus sonus aere cucurrit.
Cp. Sil. Ital., IV, 169 ff.
501–2
Servius, ad Aen., X, 396 (395–6): Te decisa suum, Laride, dextera quaerit, | semianimesque micant digiti ferrumque retractant.’ Ennii est, ut —
Oscitat in campis caput a cervice revulsum semianimesque micant oculi lucemque requirunt.
Cp. Sil. Ital., VI, 10; Vergil., Aen., IV, 691.
503
Porphyrio, ad Hor., C., I, 9,1: Vides ut alta stet nive candidum (Soracte).... ‘Stet’ autem ‘plenum sit’ significat, ut Ennius —
stant pulvere campi
et Vergilius (Aen., XII, 408): Iam pulvere caelum | stare vides.
504–5
Servius (auctus) ad Aen.,I, 81 (82 cavum conversa cuspide montem | impulit in latus):... Ennius —
‘nam me gravis impetus Orci percutit in latus.
506
Charisius, ap. G.L., I, 240, 6 K:... Ennius quoque in Annalium libro —
Euax! Aquast aspersa Latinis.
507–8
auctor, Bell. Hisp., XXXI, 6: Ita cum clamor esset intermixtus gemitu gladiorumque crepitus auribus oblatus, imperitorum mentes timore praepediebat. Ut ait Ennius —
...
Cp. Fur. Bibac., ap. Macrob., S., VI, 3: ‘pressatur pede pes, mucro mucrone, viro vir.’ Vergil., Aen., X, 361: haeret pede pes densusque viro vir. Homer., Il., XIII, 130 s. (cp. XVI, 214 ff.): φράξαντες δόρυ δουρί σάκος σάκεϊ προθελύμνῳ Ἀσπὶς ἄρ᾿ ἀσπίδ᾿ ἔρειδε, κόρυς κόρυν, ἀνέρα δ᾿ ἀνήρ·
509
auctor, Bell. Hisp., XXIII, 2: Hic dum in opere nostri distenti essent, complures ex superiore loco adversariorum decucurrerunt nec detinentibus nostris multis telis iniectis complures vulneribus affecere; ut ait Ennius —
Hic tum nostri cessere parumper.
510
Servius (auctus), ad Aen., IX, 327: ‘Temere’... significat et subito. Ennius —
‘quo tam temere itis?
511
Varro, L.L., VII, 100: Apud Ennium —
Decretum est stare
Hoc verbum Ennii dictum a fodiendo, a quo fossa.
512
Isidorus, Orig., X, 270: ‘Taeterrimus’ pro fero nimium... Ennius —
taetros elephantos
Cp. Placid., ap. C.G.L., V, 157, 21: excerpt. ex cod. Cassin., ap. C.G.L., 581, 14 (... tetros elephantos † ad inguinem †).
513
Servius, ad Aen., IV, 404: —
It nigrum campis agmen
Hemistichium Ennii de elephantis dictum, quo ante Accius est usus de Indis.
514–15
Priscianus, ap. G.L., II, 518, 13 K: ‘Tutudi’... Ennius in Annalibus —
viresque valentes contudit crudelis hiems
Hic produxit paenultimam.
516
Nonius, 211, 10: ‘Lapides ‘et feminino genere dici possunt ut apud Ennium —
Tanto sublatae sunt agmine tunc lapides,
ad Homeri similitudinem qui genere feminino lapides posuit.
Il., XII, 287: ὣς τῶν ἀμφοτέρωσε λίθοι πωτῶντο θαμειαί. Cp. Od., XIX, 494.
517–21
Macrobius, S., VI, 3, 7: Homerica descriptio est equi fugientis in haec verba (Il, VI, 506 ff.)
ὡς δ᾿ ὅτε τις στατὸς ἵππος ἀκοστήσας ἐπὶ φάτνῃ δεσμὸν ἀπορρήξας θείῃ πεδίοιο κροαίνων, εἰωθὼς λούεσθαι ἐὔρρεῖος ποταμοῖο, κυδιοων· ὑψοῦ δὲ κάρη ἔχει, ἀμφὶ δὲ χαῖται ὤμοις αἴσσονται· ὁ δ᾿ ἀγλαΐηφι πεποιθώς, ῥίμφα ἑ γοῦνα φέρει μετὰ τ᾿ ἤθεα καὶ νομὸν ἵππων,
Ennius hinc traxit —
Et tum sicut equus qui de praesepibus fartus vincla suis magnis animis abrupit et inde fert sese campi per caerula laetaque prata celso pectore; saepe iubam quassat simul altam; spiritus ex anima calida spumas agit albas,
Vergilius ‘qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis’ et cetera.
[Vergilius, Aen., XI, 492 ff.
Qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis tandem liber equus, campoque potitur aperto: aut ille in pastus armentaque tendit equarum aut assuetus aquae perfundi flumine noto emicat arrectisque fremit cervicibus alte luxurians; luduntque iubae per colla per armos.]
522
Charisius, ap. G.L., I, 83, 22 K: Quod Ennius ait —
It equitatus uti celerissimus,
barbarismus est.
523
Servius, ad Aen., IX, 37 (38: Hostis adest. Eia! ingenti clamore per omnes | condunt se Teucri portas): ‘Hostis adest’; hic distinguendum, ut heia militum sit properantium clamor. Et est Ennianum qui ait —
Heia machaeras!
Ergo heia ingenti clamore dicentes ad portas ruebant, Alii ‘hostis adest, heia’ legunt.
524
Priscianus, ap. G.L., II, 482, 34 H: ‘Detondeo’... detotondi. Ennius in Annalibus —
deque totondit agros laetos atque oppida cepit.
525
Servius, ad Aen., X, 6: ‘Quianam.’ Cur. Quare. Ennianus sermo est. Servius auctus: —
‘Quianam legiones caedimus ferro?
526–8
Gellius, XVI, 10,1: Legebatur in consessu forte complurium Ennii liber ex Annalibus. In eo libro versus hi fuerunt —
Proletarius publicitus scutisque feroque ornatur ferro, muros urbemque forumque excubiis curant.
Cp. Non., 155, 21.
529
Gellius, X, 29, 2: ‘Atque’ particula... si gemina fiat auget incenditque rem de qua agitur, ut animadvertimus in Q. Ennii Annalibus, nisi memoria in hoc versu labor —
atque atque accedit muros Romana iuventus.
Cp. Non., 530, 3. Cp. Il, XXII, 221: προπροκυλινδόμενος. Od., XVII, 525: προπρό Apoll. Rh., III, 453.
530
Paulus, ex Fest., 559, 7: ‘Trifax’ telum longitudinis trium cubitorum quod catapulta mittitur. Ennius —
aut permarceret paries percussa trifaci
531
Festus, 140, 21: ‘Metonymia’ est tropos, cum significatur... a superiore re inferior, ut Ennius —
Cum magno strepitu Volcanum ventus vegebat.
532
Schol. Bembin., in Ter., Heaut., II, 3, 16: ‘Interea loci.’ Loci parhelcon... Ennius —
Flamma loci postquam concussa est turbine saevo,
533
Isidorus, Orig., XIX, 2, 4: ‘Agea’ viae sunt, loca in navi per qua ad. remiges hortator accedit; de qua Ennius —
Multa foro ponit et agea longa repletur.
534–5
Servius (auctus) ad Georg., I, 12: Cui prima frementem | fudit equum (... tellus).’ Nonnulli vero... ‘cui prima frementem | fudit aquam’ legunt, quod veteres murmura aquae fremitum dicebant. Ennius... —
ratibusque fremebat imber Neptuni.
Cp. Serv. auct., ad Aen.. XI, 299.
536
Servius ad Aen.,VI, 705 (Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem): ‘Praenatat,’ praeterfluit.... Ennium igitur secutus est qui ait —
fluctusque natantes
537
Servius (auctus), ad Aen., IX, 327: ‘Temere’ significat sine causa. Ennius —
‘Haud temere est quod tu tristi cum corde gubernas.
Cp. Aen., VI, 185 tristi cum corde volutat.
538
Isidorus, Orig., XIX, 2, 12: ‘Clavus’ est quo regitur gubernaculum; de quo Ennius —
‘dum clavum rectum teneam navemque gubernem.
Cp. Quintil., II, 17, 24.
539
Isidorus, Orig., XIX, 2, 14: ‘Tonsilla’ uncinus ferreus vel ligneus ad quem in litore defixum funes navium illigantur, de quo Ennius —
Tonsillas apiunt configunt litus aduncas.
540
Servius, ad Aen., VI, 545: ‘Explebo numerum’... ‘explebo’ est ‘minuam.’ Nam ait Ennius —
navibus explebant sese terrasque replebant.
541
Schol. Veron., ad Aen.,V, 241 (Et pater ipse manu magna Portunus euntem | impulit): Ennius —
atque manu magna Romanos inpulit amnis.
Homer., Il., XV, 694–5: τὸν δὲ Ζεὺς ὦσεν ὄπισθε | χειρὶ μάλα μεγάλῃ.
542
Gellius, VII, 6, 2: Cur autem non Q. quoque Ennium reprehendit (lulius Hyginus) qui in Annalibus non pennas Daedali sed longe diversius —
Brundisium pulchro praecinctum praepete portu
Cp. Gell., IX, 4,1.
543
Porphyrio, ad Hor., S., I,10, 30: ‘Canusini more (bilinguis).’ Bilinguis dicitur quoniam utraque lingua usi sunt.... Ideo ergo et Ennius et Lucilius —
Bruttace bilingui
dixerunt. Cp. Paul., ex F. 25, 21.
s iocatus videtur... et alibi —
Inde Parum<........ ul>ulabant.
544
Festus, 400, 29: . . . Ennius iocatus videtur . . . et alibi —
Inde Parum<. . . . . . . . ul>ulabant.
545
Consentius, ap. G.L., V, 400, 4 K: Poetae faciunt metaplasmos cum ipsi iam scripturam relinquunt corruptam.... Ennius —
huic statuam statui maiorum obatus Athenis;
... per metaplasmum dempsit litteram r.
546
Cicero, Tusc. Disp., I, 20, 45: Etenim si nunc aliquid adsequi se putant, qui ostium Ponti viderunt et eas angustias per quas penetravit ea quae est nominata Argo.... (Enn. Med., 257–8) aut ii qui Oceani freta illa viderunt —
Europam Libyamque rapax ubi dividit unda.
Collected Fragments of Ennius Page 21