Last Things

by Bynum, Caroline Walker; Freedman, Paul;

  57. Heinrich von Hervordia, Liber de rebus memorabilioribus, 277: “Gens sine capite flagellariorum adventum Anticristi prenuntiavit.” The sense is that the flagellants were a sign of the approach of Antichrist, not that they themselves verbally proclaimed Antichrist’s advent. Heinrich does not describe them as preaching about the apocalypse.

  58. Ibid.: “Principium autem regni Karoli istius multum videtur memorabile propter monstra et portenta et singularia plurima, que tunc apparuerunt.”

  59. That is, in Robert Lerner’s felicitous phrase, the “uncertainty principle” of Acts 1: 7: “It is not for you to know the times or the seasons, which the Father hath put in his own power.” See Lerner, “Refreshment of the Saints: The Time After Antichrist as a Station for Earthly Progress in Medieval Thought,” Traditio 32 (1976): 97–144 (p. 103).

  60. Heinrich von Hervordia, Liber de rebus memorabilioribus, 289: “Et nota, quod annus iste Karoli regis, scilicet octavus, fuit annus ab origine mundi 5317., ab egressu Noe de archa 3661., a nativitate Abrahe 3369., a principio regni David 2427., ab exterminio regni Judeorum jam facto et principio etatis quinte 1944., ab incarnatione filii Dei 1355., . . .”

  61. Richard Landes, “Lest the Millennium Be Fulfilled: Apocalyptic Expectations and the Pattern of Western Chronography, 100–800 C.E.,” in The Use and Abuse of Eschatolojjy, ed. Werner Verbeke, Daniel Verhelst, and Andries Welkenhuysen, 137–211. Such speculations could focus on the world’s 6500th or 7000th year as well as on its completion of six millennia. See Smoller, History, Prophecy, and the Stars, 88.

  62. Heinrich von Hervordia, Liber de rebus memorabilioribus, 289: “Residuum tempus etatis istius sexte soli Deo notum est. Non enim est hominis, nosse tempora vel momenta, que pater posuit in sua potestate.”

  63. Ibid., 290. Heinrich cites Augustine, De civitate dei, 22: 30: “Etas autem septima, que animarum quiescentium est et ab ascensione Domini, janua quietis aperta, initium habuit, usque in presens una cum etate sexta decurrit, sed et deinceps usque in finem mundi simul cum ista protenditur.”

  64. Breve Chronicon clerici anonymi, 14: “et ceciderunt fulgura et choruscationes mixte cum grandinibus mire magnitudinis super terram, que occiderunt quasi omnes hominis, a majori usque ad minimum.”

  65. Ibid., 22–23: “Eodem anno [1349], IIIo nonas junii, cum magna pluvia, choruscatione et tonitruo, Brugis et in territoriis ejus grando ad quantitatem ovorum cecidit, cum diversis faciebus, formis, oculis et caudis, que multis stupori fuit.”

  66. See Suzanne Lewis, Reading Images: Narrative Discourse and Reception in the Thirteenth-Century Illuminated Apocalypse (Cambridge and New York: Cambridge University Press, 1995), esp. 186–87.

  67. See Lewis, Reading Images, 164.

  68. The Neuberg chronicle for the year 1342 also reports that the four elements were confused (there was also an earthquake that year), Continuatio novimontensis, 672. The confusion of the four elements is also an apocalyptic sign. See note 35 above.

  69. This was not really a triple conjunction, but a series of conjunctions of Mars and Jupiter (March 1), Mars and Saturn (March 4), and Jupiter and Saturn (March 21). See Bernard R. Goldstein and David Pingree, Levi ben Gerson’s Prognostication for the Conjunction of 1345, Transactions of the American Philosophical Society 80, pt. 6 (Philadelphia: American Philosophical Society, 1990), 52.

  70. Opinion of the Paris Medical Faculty, part 1, chap. 1, pp. 153–54.

  71. Ibid., part 1, chap. 2, pp. 154–55.

  72. Ibid., part 1, chap. 3, p. 155: “Idcirco si futura hyems fuerit pluuiosa multum et minus debito frigida epydimiam circa finem hyemis ut in tempore veris tememus futuram.”

  73. Ibid.:

  quia non diximus futuram pestilentiam fore valde periculosam, nolumus intelligere quod sit adeo periculosa sicut in partibus meredionalibus [sic] vel orientalibus. coniunctiones enim et alie causa predicte partes istas plus quam nostras respexerunt. ista tamen cum indiciis [iudiciis?] astrologorum secundum dictum ptolomei inter necessarium et possible sunt reponenda amplius quia uise fuerunt exalationes et inflammationes quam plurime, veluti draco et sydera volantia.

  (It is not entirely clear from the syntax here whether the doctors mean that these signs appeared only in the south and east or happened closer to home as well.) Horrox translates draco as comet, but the physicians must have in mind not a cometa, but rather the specific form of “fire in the sky” known as Assub, as described in Albertus Magnus’s De meteoris, which can take the appearance of a flying dragon. Albertus Magnus, De meteoris, 1.4.8, in August Borgnet, ed., B. Alberti Magni Ratisbonensis episcopi, ordinis praedicatorum, opera omnia, 37 vols. (Paris: Vives, 1890), 4: 514: “Quando autem materia est inaequaliter subtilis et simul elevata, anterior pars quae prius frigido tangitur, expellitur, quam sequitur alia grossior: et ideo apparet in modum trabis: trabs autem ista cum expellitur si obviat ei frigus, incurvatur, et apparet ad modum draconis flexuosi: et hoc est quidem quod quidam dicunt se vidisse dracones volantes per aerem.” (See Horrox, Black Death, 162; she interprets the “comet” as a mysterious star seen over Paris in August 1348 and reported by Jean de Venette.)

  74. Opinion of the Paris Medical Faculty, part 1, chap. 3, p. 155:

  color eciam celi yctericius et aer subruens propter fumos adustos fequentius solito apparuit. fulgura etiam et choruscationis incense multe et frequentes, tonitrua et venti adeo impetuosi et validi ut puluerem multum terreum commouerent a partibus meridionalibus venientes, qui omnibus aliis deteriores existunt cito putrefactionis corpora magis disponentes, presertim terre motus fortes et multitudo piscium bestialium et aliorum mortuorum in litore maris, nec non in pluribus partibus arbores puluere cooperte. quidam et vidisse se fatentur ranarum et reptilium multitudinem que ex putrefactione generantur; que omnia magnam in aere et terra putrefactionem precedere videntur.

  75. Ibid., p. 156: “nimirum igitur si epydimiam venire futuris temporibus timeamus.”

  76. See, e.g., Albertus Magnus, De causis proprietatum elementorum, 1.2.13, in Paul Hossfeld, ed., Alberti Magni ordinis fratrum praedicatorum, episcopi, opera omnia (Münster: Aschendorff, 1980), vol. 5, part 2, p. 86: “Similiter autem et in generatione animalium similium in corpore, sicut sunt serpentes et vermes et pisces; videmus enim quosdam lacus novos fieri, in quibus generantur per se et pisces et vermium multa genera. Et hoc ostendunt animalia nata ex putrefactione, quae generans univocum nullum omnino habent.”

  77. Martha R. Baldwin, “Toads and Plague: Amulet Therapy in Seventeenth-Century Medicine,” Bulletin for the History of Medicine 67 (1993): 227–47. The toad amulet was attributed to Paracelsus.

  78. Many of these signs also appear in lists of the fifteen signs before Doomsday. See the various versions in Heist, Fifteen Signs, 24–29.

  79. Utrum mortalitas, que fuit hijs annis, fit ab ultione divina propter iniquitates hominum vel a cursu quodam naturali. The treatise appears in Erfurt, Amploniana, MS

  Quart-Cod. 230, fol. 146v–148v. I am relying on the edition in Karl Sudhoff, “Pest-schriften aus den ersten 150 Jahren nach der Epidemie des ‘schwarzen Todes’ 1348, XI. Ausarbeitungen über die Pest vor Mitte des 15. Jahrhunderts entstanden im niederen Deutschland,” Archiv für Geschichte der Medizin 11 (1918–19): 44–51.

  80. This objection is not entirely astrologically correct because astrologers frequently attributed effects to conjunctions long after the fact and particularly argued that the slowest-moving planets, Jupiter and Saturn, had the longest-lasting effects. See Smoller, History, Prophecy, and the Stars, 20, 74.

  81. Utrum mortalitas fit ab ultione divina, 47: “Qua propter quarta opinio, quam probabiliorem alijs credo, sit ista in sensu conditionis et locacionis Ypocratis videlicet, quod si ex naturali cursu facta est mortalitas sepedicta, tunc eius tam per se et inmediata est exalacio terrestris corrupta et venenosa, que aerea in diuersis mundi partibus infecit, et inspirata hominibus ipsos suuffocauit subita quadam extinctione.”

  82. Ibid., 48:

  aer vaporosus et plenus fumo terrestri diu clausus et inca
rceratus in aliquo mansorio terre adeo corrumpitur, ut venenum efficatiuum humane nature efficiatur et precipue in cauernis et ventribus terre, ubi per nouum et recentem aerem aduentari non poterit illud propter experientijs quam plurimis, sumptis a puteis longo tempore desertis et superius obstructis per plurimos annos. Nam quando tales putei aperiuntur et purgari debent, accidit nonnumquam, quod primus qui ingreditur suffocatur et quandoque mutuo sibi succedentes. Et vulgares tantum ignorantes basiliscum putant intus latitare.

  (The basilisk is a mythical reptile whose very look was said to kill.)

  83. Ibid.: “Certum fundamentum est, quod motus terre causatur ab exalatione terre suo fumo clauso in visceribus terre, qui quando pulsat cum impetu ad latera terre et ex illis non patet, terram quassat et mouet illam, ut patet ex philosophia naturali.”

  84. Ibid.:

  Tunc [?] dico, quod maximus vapor et aer corruptus, qui egressus est in terre motu purgandi, videlicet que accidit anno dominj M°ccc° 47 [1347] S. pauli et similiter aer corruptus in clausorijs terre, que preterea [?] in alijs motibus et eleuacionibus terre egressus est, aerem super terram infecit, et homines in diuersis mundi partibus interfecit. . . . Mortalitas quantum ad partes Almanie primo incepit, in Carinthea post terre motum in eo loco.

  Other authors give various dates for this earthquake on the Feast of the Conversion of St. Paul: Heinrich of Herford puts it in 1345 (Heinrich von Hervordia, Liber de rebus memorabilioribus, 268); the Neuberg chronicle puts it in 1348 (Continuatio novimontensis, 674); John of Winterthur places it in 1348 (John of Winterthur, Die Chronik, 275).

  85. Utrum mortalitas fit ab ultione divina, 49: “Octaua ratio est, ut recitant Auicenna et Albertus, quod in aliquibus terre motibus homines in lapides transsubstanciati sunt et precipue in lapides salis propter fortem virtutem mineralem in vaporibus terrestribus existentem; igitur possibile est quod a uaporibus aliter dispositis in terra infectos homines communiter moriuntur.”

  86. Continuatio novimontensis, 674.

  87. Aristotle, Meteorologica, ed. and trans. H. D. P. Lee (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1952), 2.7–2.8, pp. 198–223.

  88. Albertus Magnus, De meteoris, 3.2.6, 3.2.9, 3.2.12. The explanation of the darkened sky and of pestilence comes in 3.2.12 (ed. Borgnet, 4:629):

  Scias etiam, quod frequenter pestilentia praecipue omnem sequitur terraemotum: vapor enim inclusus et privatus sic luce et aere libero grosso est habens quasi veneni naturam, et ideo animalia interficit, praecipue quae terrae quasi semper proximum os tenent, sicut oves: quia antequam totus erumpat vapor, per plures dies semper aliquid ejus paulatim per poros terrae evadit, et laedit animalia pastum in loco terraemotus accipientia, et continue os juxta terram habentia.

  See note 121.

  89. Tractatus Petrus de Eliaco episcopi Cameracensis super libros Metheororum (Strasbourg: Johann Prüs, 1504), fol. XIII:

  Sciendum quod vapores calidi et sicci pro magna parte includuntur infra terram . . . Istos autem vapores vocat Aristoteles spiritus propter eorum agitationem siue subtilitatem: qui quidem spiritus mouentur sum magno impetu infra terram et quando non potuerint habere liberum egressum exeuntes propter partes terrae circumstantes reuerberantur ad locum terrae: ex qua reverberatione agitatur terra siue mouetur motu tremulo.

  90. Ibid., fol. XIIIIv.

  91. Ibid.:

  Quandoque in terremotu (maxime quando mouent motu pulsus et non tremoris) elevantur vapores et lapides de terra per modum ebulitionis sicut corpora grauia ebulentia in caldarijs. Causa est: quia vapor infra terram inclusus successiue exiens de terra per unam partem eleuat lapides de terra: et de illis lapidibus sic descendentibus alios elevat per eos exeuntes de eodem et sic continui leuando lapides primus lapis videtur facere quandam ebulitionem.

  92. Ibid., fol. XIIIv: “Huius terrae motus similitudo (secundum Aristotelem) in corporibus animalium habent. Videmus enim animalia moueri motu tremulo in paralisi: et in huiusmodi infirmitatibus.” Tetanus and spasms are both motions of the wind, according to Aristotle, Meteorology, 2.8.

  93. Tractatus Petrus de Eliaco, fol. XIII v.:

  Unde secondum Aristotelem huiusmodi tremor fit a quibusdam spiritibus supra-callefactis per naturam discurrentibus infra corpus animalium: et reuertuntur ad diuersas partes intrinsecas. Ex qua reuersione sequitur motus tremulus totius corporis. Aliquando fit etiam in hominibus post effusionem vrinae: quando per vias naturales vrinales subingrediuntur quidam spiritus, id est, vapores subtiles qui postea discurrunt per partes alias intrinsecas et faciunt tremorem totius corporis quousque per poros corporis exeunt.

  94. Ibid., fol. XIIIIv–XV:

  Item mouetur terra motu supradicto et huiusmodi terremotus saliendo sicut in febribus febres tertianae vel quartanae animalium: cum cessant febres iterum per alios dies reueniunt vt in quarto die: vel citra: vel quandoque post. Cuius causa est: quoniam prima cessatione febris non sufficienter fuit expulsa, sed derelinquebatur pars in corpore: quae non fuit sufficiens ad continuandum motum febrilem. sed huiusmodi multiplicatur a ratione male regiminis: iterum mouet corpus et facit paralisim.

  95. Albertus Magnus’s De meteoris also provides natural explanations for others of the portents that mark the outbreak of the Black Death, such as fire falling from the sky (1.1.4 and 1.1.5) and rains of stones (3.3.20).

  96. Heinrich von Hervordia, Liber de rebus memorabilioribus, 277: “Principium autem regni Karoli istius multum videtur memorabile propter monstra et portenta et singularia plurima, que tunc apparuerunt.”

  97. Ibid., 268, 277, 280.

  98. Ibid., 258:

  Vicesimo tertio anno Lodewici pluvia sanguinis fuit in Erphordia Thuringie colore rubicundissimo. . . . Item hoc anno in Confluentia, ubi Mosella Renum influit, puella novem annorum a coco patris sui gravidatur et filium pulchrum peperit. Quod monstruosum est, sicut et illud, quod factum fuit in Sosato eodem anno. Ibi siquidem puella nascitur mamillis tumentibus, pilos et sub ascellis et in inguine habens, et fluxum menstruorum patiens, sicut esset 18 annorum. Cui per omnia simile ponit Albertus secundo phisicorum, tractatu tertio, cap. 3, dicens: Temporibus meis presentata fuit puella, que nata fuit dependentibus uberibus, cum pilis inguinis et ascellarum, et fatebatur mater ejus, quod etiam patiebatur resolutionem menstruorum. Quod absque dubio accidit propter fortitudinem caloris formantis et maturantis. Hec Albertus.

  Quoting Albertus Magnus, Physica, 2.3.3, as in Paul Hossfeld, ed., Alberti Magni ordinis fratrum praedicatorum, episcopi, opera omnia (Münster: Aschendorff, 1987), vol. 4, part 1, p. 137.

  99. Heinrich von Hervordia, Liber de rebus memorabilioribus, 258: “Cujus guttas in albo lineo panno receptas ego ipse vidi.” Daston and Park remark that reports of prodigies are frequently accompanied by careful verification and location. Wonders,52–57.

  100. Heinrich von Hervordia, Liber de rebus memorabilioribus, 268–70.

  101. Ibid., 270: “Item hoc anno [1346] in Sosato opido Westphalie natus est agnus cum duobus capitibus. Quorum caput inferius fuit sicut agni, superius autem sicut avis. Quod videtur et portentum fuisse et virtuti stellarum attribuendum.” (Note that this prodigy occurs in the same town in which the sexually mature baby girl was born in 1337, according to Heinrich.) There is a two-headed human “monster” whose birth serves as a portent of plague in the chronicle of Matteo Villani, Croniea di Matteo Villani, ed. Gherardi Dragomanni, 2 vols. (Florence: Coen, 1846), 1: 14, and another in the chronicle of the monastery of Meaux, Chronica Monasterii de Melsa, 69–70: “Et paulo quidem ante haec tempora [earthquake and plague of 1348–49], erat quoddam monstrum humanum in Anglia, ab umbilico et sursum divisum, masculus scilicet et foemina, et in inferiori parte connexum. . . . Solebant namque dulcissime simul cantare” Albertus Magnus says that such “monsters” are born (as are twins) when the mother takes excessive delight in the sexual act (Physica, 2.3.3, p. 137):

  Sunt enim quaedam mulieres et quaedem animalium, quae multum in coitu delectantur, et in delectatione illa movetur matrix, cum sperma infunditur nervis sensibilibus eius, et in motu illo dividitur sperma. Cum ergo
divisio tota perficitur, tunc fiunt gemini, si coalescit semen in fetum. Si autem divisio non perficitur, sed sperma quasi ramificatur, tunc fiunt bicorporea animalia subtus vel supra vel etiam in medio secundum modum, per quem dividitur sperma.

  102. Heinrich von Hervordia, Liber de rebus memorabilioribus, 270 (following Albertus Magnus, Physica, 2.3.3, p. 138):

  Porce quandoque pariunt porcellos cum capitibus humanis et hujusmodi. Quod ex seminum commixtione fieri non potest, quia semina valde diversa in specie se invicem corrumpunt, et nichil generatur ex eis. Sed potius fit hoc per constellationem moventem semen ad illam formam extra qualitatem suam; sicut est illud, quod dicit Ptolomeus in quadripartito, quod, in quadam parte arietis existentibus luminaribus et quibusdam planetis aliis, non potest fieri generatio humana.

  See Igor Gorevich, O kentavrah i rusalkah: raznovidnosti i granitsy (Of Centaurs and Mermaids: Boundaries and Species), vol. 3 of his O kritike antropologii zhivotnikh (Toward a Critique of Animal Anthropology) (Kishinev: Kabul, 1987).

  103. Heinrich von Hervordia, Liber de rebus memorabilioribus (following Albertus Magnus, De meteoris, 2.1.21, p. 536):

  Quia pluvia fit de vapore multum habente de terrestri, ideo, cum suavis est, aliquando cum pluvia generantur multa animalia aquatica, sicut ranunculi et pisces parvuli et vermes. Cujus causa est, quia calidum, quod est in nube, cum evaporare incipit, trahit secum humidum subtile, quod in si habet aliquid de subtili terreo bene commixto; et ideo est viscosum. Cum autem viscosum ducitur ad aerem, incipit durescere et in pellem constare. In qua continue pulsans calidum, efficit spiritum. Cui additur anima sensibilis virtute stellarum Et tunc fit animal. Fiunt autem hec ut plurimum aquatica, quia in tale pluvia vincit aqua.