Complete Works of Silius Italicus
Page 53
hoc sat erit: nosces Fabios certamine ab uno.
Veientum populi uiolata pace negabant 40
acceptare iugum, ac uicino Marte furebat
ad portas bellum, consulque ciebat ad arma.
dilectus uetiti, priuataque castra penates
Herculei impleuere. domo, mirabile, ab una
patricius iunctis exercitus ibat in armis. 45
ter centum exiluere duces. quocumque liberet
uno non pauidus rexisses bella magistro.
sed dirum egressis omen: Scelerata minaci
stridentis sonitu tremuerunt limina portae,
maximaque Herculei mugiuit numinis ara. 50
inuasere hostem, numerarique aspera uirtus
haud est passa uiros, et plures milite caedes.
saepe globo densi, saepe et per deuia passim
dispersi subiere uices, meritique labore
aequato, nulli quisquam uirtute secundus, 55
ducere ter centum Tarpeia ad templa triumphos.
spes heu fallaces oblitaque corda, caducum
mortali quodcumque datur! grex ille uirorum,
qui Fabia gente incolumi deforme putabat
publica bella geri, pariter cecidere deorum 60
inuidia, subitis circumuenientibus armis.
nec tamen occisos est cur laetere. supersunt
quot tibi si
ter centum dextris. tam uiuida membra laborque
prouidus et cauta sollertia tecta quiete. 65
nec uero, calidi, nunc tu, cui sanguinis aetas,
foderis in pugna uelocius ilia planta
bellatoris equi frenisque momorderis ora.’
quem cernens auidum leti post talia Poenus,
‘Nequiquam nostras, demens,’ ait ‘elicis iras 70
et captiua paras moriendo euadere uincla.
uiuendum est. arta seruentur colla catena.’
haec iuuenis, diuisque tumens ausisque secundis.
At patres Latiasque nurus raptabat ad aras
cura deum. maesto suffusae lumina uultu 75
femineus matres graditur chorus: ordine longo
Iunoni pallam conceptaque uota dicabant:
‘Huc ades, o regina deum, gens casta precamur
et ferimus, digno quaecumque est nomine, turba
Ausonidum pulchrumque et, acu et subtemine fuluo 80
quod nostrae neuere manus, uenerabile donum.
ac dum decrescit matrum metus, hoc tibi, diua,
interea uelamen erit. si pellere nostris
Marmaricam terris nubem dabis, omnis in auro
pressa tibi uaria fulgebit gemma corona.’ 85
necnon et proprio uenerantur Pallada dono
Phoebumque armigerumque deum primamque Dionen.
tanta adeo, cum res trepidae, reuerentia diuum
nascitur: at rarae fumant felicibus arae.
Dum Roma antiquos templis indicit honores, 90
iam Fabius, tacito procedens agmine et arte
bellandi lento similis, praecluserat omnis
fortunaeque hostique uias. discedere signis
haud licitum, summumque decus, quo tollis ad astra
imperii, Romane, caput, parere docebat. 95
uerum ubi prima satis conspecta in montibus altis
signa procul fulsitque nouis exercitus armis,
arrectae spes Sidonii, feruetque secundis
fortunae iuuenis. uincendi sola uidetur,
quod nondum steterint acies, mora: ‘Pergite,’ clamat 100
‘ite citi, ruite ad portas, propellite uallum
pectoribus. quantum campi distamus, ad umbras
tantum hosti superest. resides ad bella uocantur,
quis pudeat certare, senes. quodcumque uidetis,
hoc reliquum est, primo damnatum ut inutile bello. 105
en, ubi nunc Gracchi atque ubi nunc sunt fulmina gentis
Scipiadae? pulsi Ausonia non ante pauentem
dimisere fugam quam terror ad ultima mundi
Oceanumque tulit. profugus nunc errat uterque
nomina nostra tremens et ripas seruat Hiberi. 110
est etiam, cur Flaminio mihi gloria caeso
creuerit, et titulis libeat cur figere nostris
crudum Marte uiri nomen. quot demere noster
huic annos Fabio gladius ualet! et tamen audet.
audeat. haud ultra faxo spectetur in armis.’ 115
Talia uociferans uolucri rapit agmina cursu
ac praeuectus equo nunc dextra prouocat hostem
nunc uoce increpitat, missa nunc eminus hasta
fertur ouans pugnaeque agitat simulacra futurae:
ut Thetidis proles Phrygiis Vulcania campis 120
arma tulit, clipeo amplexus terramque polumque
maternumque fretum totumque in imagine mundum.
Cassarum sedet irarum spectator et alti
celsus colle iugi domat exultantia corda
infractasque minas dilato Marte fatigat 125
sollers cunctandi Fabius, ceu nocte sub atra
munitis pastor stabulis per ouilia clausum
impauidus somni seruat pecus: effera saeuit
atque impasta trucis ululatus turba luporum
exercet morsuque quatit restantia claustra. 130
Inritus incepti mouet inde atque Apula tardo
arua Libys passu legit ac nunc ualle residit
conditus occulta, si praecipitare sequentem
atque inopinata detur circumdare fraude,
nunc nocturna parat caecae celantibus umbris 135
furta uiae retroque abitum fictosque timores
adsimulat, tum castra citus deserta relicta
ostentat praeda atque inuitat prodigus hostem:
qualis Maeonia passim Maeandrus in ora,
cum sibi gurgitibus flexis reuolutus oberrat. 140
nulla uacant incepta dolis: simul omnia uersat
miscetque exacuens uaria ad conamina mentem,
sicut aquae splendor radiatus lampade solis
dissultat per tecta uaga sub imagine uibrans
luminis et tremula laquearia uerberat umbra. 145
iamque dolore furens ita secum immurmurat ira:
‘Obuia si primus nobis hic tela tulisset,
nullane nunc Trebiae et Trasimenni nomina? nulli
lugerent Itali? numquam Phaethontius amnis
sanguinea pontum turbasset decolor unda? 150
inuentum, dum se cohibet terimurque sedendo,
uincendi genus. en quotiens, uelut obuius iret,
discinxit ratione dolos fraudesque resoluit.’
haec secum, medio somni cum bucina noctem
diuideret, iamque excubias sortitus iniquas 155
tertius abrupta uigil iret ad arma quiete.
uertit iter Daunique retro tellure relicta
Campanas remeat notus populator in oras.
hic uero, intrauit postquam uberis arua Falerni
(diues ea et numquam tellus mentita colono), 160
addunt frugiferis inimica incendia ramis.
Haud fas, Bacche, tuos tacitum tramittere honores,
quamquam magna incepta uocent. memorabere, sacri
largitor laticis, grauidae cui nectare uites
nulli dant prelis nomen praeferre Falernis. 165
Massica sulcabat meliore Falernus in aeuo
ensibus ignotis senior iuga. pampinus umbras
nondum uua uiridis nudo texebat in aruo,
pocula nec norant sucis mulcere Lyaei,
fonte sitim et pura soliti defendere lympha. 170
attulit hospitio pergentem ad litora Calpes
extremumque diem pes dexter et hora Lyaeum,
nec pigitum paruosque lares humilisque subire
limina caelicolam tecti. cepere uolentem
fumosi postes et ritu pauperis aeui 175
ante focos mensae, laetus nec senserat hospes
aduenisse deum. sed enim de more parentum
grato cursabat studio instabatque s
enectae,
donec, opes festas, puris nunc poma canistris
composuit, nunc inriguis citus extulit hortis 180
rorantis umore dapes, tum lacte fauisque
distinxit dulcis epulas nulloque cruore
polluta castus mensa Cerealia dona
attulit ac primum Vestae detersit honorem
undique et in mediam iecit libamina flammam. 185
deesse tuos latices, hac sedulitate senili
captus, Iacche, uetas. subito, mirabile dictu,
fagina pampineo spumarunt pocula suco,
pauperis hospitii pretium, uilisque rubenti
fluxit mulctra mero, et quercu in cratera cauata 190
dulcis odoratis umor sudauit ab uuis.
‘En cape’ Bacchus ait ‘nondum tibi nota, sed olim
uiticolae nomen peruulgatura Falerni
munera,’ et haud ultra latuit deus. inde nitentem
lumine purpureo frontem cinxere corymbi, 195
et fusae per colla comae, dextraque pependit
cantharus, ac uitis thyrso delapsa uirenti
festas Nysaeo redimiuit palmite mensas.
nec facilis laeto certasse, Falerne, sapori,
postquam iterata tibi sunt pocula, iam pede risum, 200
iam lingua titubante moues, patrioque Lyaeo
tempora quassatus, grates et praemia digna
uix intellectis conaris reddere uerbis,
donec composuit luctantia lumina Somnus,
Somnus, Bacche, tibi comes additus. hinc ubi primo 205
ungula dispersit rores Phaethontia Phoebo,
uuiferis late florebat Massicus aruis
miratus nemora et lucentis sole racemos.
it monti decus, atque ex illo tempore diues
Tmolus
ac Methymna ferox lacibus cessere Falernis.
Haec tum uasta dabat terrisque infestus agebat
Hannibal, et sicci stimulabant sanguinis enses,
ludificante ducem Fabio. iamque improba castris
Ausoniis uota et pugnandi praua libido 215
gliscebat: proni decurrere monte parabant.
Da famae, da, Musa, uirum, cui uincere bina
concessum castra et geminos domitare furores.
‘Feruida si nobis corda abruptumque putassent
ingenium patres et si clamoribus’ inquit 220
‘turbari facilem mentem, non ultima rerum
et deplorati mandassent Martis habenas.
stat pensata diu belli sententia: uincam
seruare inuitos urgentisque ultima fata.
nulli per Fabium e uobis cecidisse licebit. 225
si lucis piget et supremis esse cupido est
nominis Ausonii taedetque in tempore tali
nullum clade noua claraeque fragore ruinae
insignem fecisse locum, reuocandus ab atris
Flaminius uobis est sedibus. ille ruendi 230
iam dudum properans signum auspiciumque dedisset.
an nondum praeceps uicinaque fata uidetis?
una, ut debellet, satis est uictoria Poeno.
state, uiri, et sentite ducem. cum optabile tempus
deposcet dextras, tunc ista ferocia dicta 235
aequentur factis. non est, mihi credite, non est
arduus in pugnas ferri labor: una reclusis
omnes iam portis in campum effuderit hora.
magnum illud solisque datum, quos mitis euntis
Iuppiter aspexit, magnum est ex hoste reuerti. 240
fortunae Libys incumbit flatuque secundo
fidit agens puppim. dum desinat aura sinusque
destituat tumidos subducto flamine uentus,
in rem cunctari fuerit. non ulla perenni
amplexu Fortuna fouet. iam copia quanto 245
artior et nullo Tyriis certamine quantum
detritum est famae! quin inter cetera nostra
haud laude afuerit, modo qui++sed parcere dictis
sit melius. iam uos acies et proelia et hostem
poscitis? o maneat, superi, fiducia talis! 250
interea exclusa maioris sorte pericli
me solum, quaeso, toti me opponite bello.’
his dictis fractus furor et rabida arma quierunt:
ut, cum turbatis placidum caput extulit undis
Neptunus totumque uidet totique uidetur 255
regnator ponto, saeui fera murmura uenti
dimittunt nullasque mouent in frontibus alas,
tum sensim infusa tranquilla per aequora pace
languentes tacito lucent in litore fluctus.
Sensit cura sagax Poeni fraudisque ueneno 260
adgreditur mentes. pauca atque haec ruris auiti
iugera nec multis Fabius uertebat aratris:
Massicus uuiferis addebat nomina glaebis.
hinc pestem placitum moliri et spargere causas
in castra ambiguas. ferro flammisque pepercit 265
suspectamque loco pacem dedit arte maligna
ceu clandestino traheretur foedere bellum.
Intellectus erat Fabio, Tyriosque uidebat
dictator saeuire dolos. sed non uacat ~aegre
inuidiam gladios inter lituosque timere 270
et dubia morsus famae depellere pugna,
donec reptantem et nequiquam saepe trahendo
huc illuc castra scrutantem proelia Poenum,
qua nemorosa iuga et scopulosi uertice colles
exurgunt, clausit sparsa ad diuortia turma. 275
hinc Laestrygoniae saxoso monte premebant
a tergo rupes, undosis squalida terris
hinc Literna palus, nec ferri aut militis usum
poscebat regio, saeptos sed fraude locorum
arta fames poenas miserae exactura Sagunti 280
urgebat, finisque aderat Carthaginis armis.
Cuncta per et terras et lati stagna profundi
condiderat somnus, positoque labore dierum
pacem nocte datam mortalibus orbis agebat.
at non Sidonium curis flagrantia corda 285
ductorem uigilesque metus haurire sinebant
dona soporiferae noctis. nam membra cubili
erigit et fului circumdat pelle leonis,
qua super instratos proiectus gramine campi
presserat ante toros. tunc ad tentoria fratris 290
fert gressus uicina citos. nec degener ille
belligeri ritus taurino membra iacebat
effultus tergo et mulcebat tristia somno.
haud procul hasta uiri terrae defixa propinquae,
et dir e summa pendebat cuspide cassis; 295
at clipeus circa loricaque et ensis et arcus
et telum Baliare simul tellure quiescunt.
iuxta lecta manus, iuuenes in Marte probati,
et sonipes strato carpebat gramina dorso.
ut pepulere leuem intrantis uestigia somnum, 300
‘Heus!’ inquit (pariterque manus ad tela ferebat)
‘quae te cura uigil fessum, germane, fatigat?’
ac iam constiterat sociosque in caespite fusos
incussa reuocat castrorum ad munera planta,
cum Libyae ductor: ‘Fabius me noctibus aegris, 305
in curas Fabius nos excitat, illa senectus
heu fatis quae sola meis currentibus obstat!
cernis ut armata circumfundare corona,
et uallet clausos collectus miles in orbe
uerum, age, nunc quando res artae, percipe porro 310
quae meditata mihi. latos correpta per agros
armenta adsueto belli de more secuntur.
cornibus arentis edicam innectere ramos
sarmentique leuis fronti religare maniplos,
admotus cum feruorem disperserit ignis 315
ut passim exultent stimulante dolore iuuenci
et uaga per collis ceruice incendia iactent.
tum terrore nouo trepidus laxabit iniquas
custos excubias maioraque nocte timebit.
&nbs
p; si cordi consulta (moras extrema recusant) 320
accingamur’ ait. gemino tentoria gressu
inde petunt. ingens clipeo ceruice reposta
inter equos interque uiros interque iacebat
capta manu spolia et rorantia caede Maraxes
ac dirum, in somno ceu bella capesseret, amens 325
clamorem tum forte dabat dextraque tremente
arma toro et notum quaerebat feruidus ensem.
huic Mago, inuersa quatiens ut dispulit hasta
bellantem somnum, ‘Tenebris, fortissime ductor,
iras compesce atque in lucem proelia differ. 330
ad fraudem occultamque fugam tutosque receptus
nunc nocte utendum est. arentis nectere frondes
cornibus et latis accensa immittere siluis
armenta, oppositi reserent quo claustra manipli,
germanus parat atque obsessa euellere castra. 335
emergamus, et hic Fabio persuadeat astus
non certare dolis.’ nihil hinc cunctante, sed acris
incepti laeto iuuene, ad tentoria Acherrae
festinant, cui parca quies minimumque soporis,
nec notum somno noctes aequare: feroci 340
peruigil inseruibat equo fessumque leuabat
tractando et frenis ora exagitata fouebat.
at socii renouant tela arentemque cruorem
ferro detergent et dant mucronibus iras.
quid fortuna loci poscat, quid tempus, et ipsi 345
quaenam agitent, pandunt et coeptis ire ministrum
haud segnem hortantur. discurrit tessera castris,
intentiquo docent, quae sint properanda, mone
quisque suos: instat trepidis stimulatque ruentis
nauus abire timor, dum caeca silentia dumque 350
maiores umbrae. rapida iam subdita peste
uirgulta atque altis surgunt e cornibus ignes.
hic uero ut, gliscente malo et quassantibus aegra
armentis capita, adiutae pinguescere flammae
coepere et uincens fumos erumpere uertex, 355
per collis dumosque (lues agit atra) per altos
saxosi scopulos montis lymphata feruntur
corpora anhela boum, atque obsessis naribus igni
luctantur frustra rabidi mugire iuuenci.
per iuga, per uallis errat Vulcania pestis 360
nusquam stante malo, uicinaque litora fulgent:
quam multa adfixus caelo sub nocte serena
fluctibus e mediis sulcator nauita ponti
astra uidet, quam multa uidet, feruoribus atris
cum Calabros urunt ad pinguia pabula saltus, 365
uertice Gargani residens incendia pastor.
At facie subita uolitantum montibus altis
flammarum, quis tunc ce
horrere atque ipsos nullo spargente uagari
credere et indomitos pasci sub collibus ignes. 370
caelone exciderint, et magna fulmina dextra