Complete Works of Silius Italicus

by Silius Italicus

  Haec uates, Erebique cauis se reddidit umbris.

  tum laetus socios iuuenis portumque reuisit.

  LIBER XIV

  Flectite nunc uestros, Heliconis numina, cantus

  Ortygiae pelagus Siculique ad litoris urbes.

  muneris hic uestri labor est, modo Daunia regna

  Aeneadum, modo Sicanios accedere portus,

  aut Macetum lustrare domos et Achaica rura 5

  aut uaga Sardoo uestigia tinguere fluctu

  uel Tyriae quondam regnata mapalia genti

  extremumue diem et terrarum inuisere metas.

  sic poscit sparsis Mauors agitatus in oris.

  ergo age, qua litui, qua ducunt bella, sequamur. 10

  Ausoniae pars magna iacet Trinacria tellus,

  ut semel expugnante Noto et uastantibus undis

  accepit freta caeruleo propulsa tridente.

  namque per occultum caeca ui turbinis olim

  impactum pelagus laceratae uiscera terrae 15

  discidit et medio perrumpens arua profundo

  cum populis pariter conuulsis transtulit urbes.

  ex illo seruans rapidus diuortia Nereus

  saeuo diuiduos coniungi pernegat aestu.

  sed spatium, quod dissociat consortia terrae, 20

  latratus fama est (sic arta interuenit unda)

  et matutinos uolucrum tramittere cantus.

  multa solo uirtus: iam reddere faenus aratris,

  iam montis umbrare olea, dare nomina Baccho

  cornipedemque citum lituis generasse ferendis, 25

  nectare Cecropias Hyblaeo accedere ceras.

  hic et Paeonios arcano sulphure fontis,

  hic Phoebo digna et Musis uenerabere uatum

  ora excellentum, sacras qui carmine siluas

  quique Syracosia resonant Helicona camena. 30

  promptae gens linguae, ast eadem, cum bella cieret,

  portus aequoreis sueta insignire tropaeis.

  Post dirum Antiphaae sceptrum et Cyclopia regna

  uomere uerterunt primum noua rura Sicano —

  Pyrene misit populos, qui nomen ab amne 35

  ascitum patrio terrae imposuere uacanti.

  mox Ligurum pubes Siculo ductore nouauit

  possessis bello mutata uocabula regnis.

  nec Cres dedecori fuit accola: duxerat actos

  moenibus e centum non fausta ad proelia Minos, 40

  Daedaleam repetens poenam. qui fraude nefanda

  postquam perpetuas iudex concessit ad umbras

  Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba

  bellandi studio Siculis subsedit in oris.

  miscuerunt Phrygiam prolem Troianus Acestes 45

  Troianusque Helymus, structis qui pube secuta

  in longum ex sese donarunt nomina muris.

  nec Zanclaea gerunt obscuram moenia famam,

  dextera quam tribuit posito Saturnia telo.

  sed decus Hennaeis haud ullum pulchrius oris, 50

  quam quae Sisyphio fundauit nomen ab Istho

  et multum ante alias Ephyraeis fulget alumnis.

  hic Arethusa suum piscoso fonte receptat

  Alpheon sacrae portantem signa coronae.

  At non aecus amat Trinacria Mulciber antra. 55

  nam Lipare uastis subter depasta caminis

  sulphureum uomit exeso de uertice fumum.

  ast Aetna eructat tremefactis cautibus ignis

  inclusi gemitus, pelagique imitata furorem

  murmure per caecos tonat inrequieta fragoris 60

  nocte dieque simul. fonte e Phlegethontis ut atro

  flammarum exundat torrens piceaque procella

  semiambusta rotat liquefactis saxa cauernis.

  sed quamquam largo flammarum exaestuet intus

  turbine et adsidue subnascens profluat ignis, 65

  summo cana iugo cohibet, mirabile dictu,

  uicinam flammis glaciem, aeternoque rigore

  ardentes horrent scopuli: stat uertice celsi

  collis hiemps calidaque niuem tegit atra fauilla.

  Quid referam Aeolio regnatas nomine terras 70

  uentorumque domos atque addita claustra procellis?

  hic uersi penitus Pelopea ad regna Pachyni

  pulsata Ionio respondent saxa profundo.

  hic contra Libyamque situm Caurosque furentis

  cernit deuexas Lilybaeon nobile chelas. 75

  at, qua diuersi lateris frons tertia terrae

  uergit in Italiam prolato ad litora dorso,

  celsus harenosa tollit se mole Pelorus.

  His longo mitis placide dominator in aeuo

  praefuerat terris Hieron, tractare sereno 80

  imperio uulgum pollens et pectora nullo

  parentum exagitare metu, pactamque per aras

  haud facilis temerare fidem socialia iura

  Ausoniis multos seruarat casta per annos.

  uerum, ubi fata uirum fragili soluere senecta, 85

  primaeuo cessit sceptrum exitiale nepoti,

  et placida indomitos accepit regia mores.

  namque bis octonis nondum rex praeditus annis

  caligare alto in solio nec pondera regni

  posse pati et nimium fluxis confidere rebus. 90

  iamque breui nullum, delicta tuentibus armis,

  fas notum ignotumque nefas. uilissima regi

  cura pudor. tam praecipiti materna furori

  Pyrrhus origo dabat stimulos proauique superbum

  Aeacidae genus atque aeternus carmine Achilles. 95

  ergo ardor subitus Poenorum incepta fouendi,

  nec sceleri mora: iungit noua foedera, pacto

  cederet ut Siculis uictor Sidonius oris.

  sed stabant Poenae, tumulumque negabat Erinys,

  qua modo pactus erat socium non cernere, terra. 100

  saeuos namque pati fastus iuuenemque cruento

  flagrantem luxu et miscentem turpia diris

  haud ultra faciles, quos ira metusque coquebat,

  iurati obtruncant. nec iam modus ensibus: addunt

  femineam caedem atque insontum rapta sororum 105

  corpora prosternunt ferro. noua saeuit in armis

  libertas iactatque iugum: pars Punica castra,

  pars Italos et nota uolunt, nec turba furentum

  defit quae neutro sociari foedere malit.

  Tali Trinacriae motu rebusque Sicanis 110

  exitio regis trepidis, sublimis honore

  (tertia nam Latios renouarat purpura fasces)

  Marcellus classem Zanclaeis appulit oris.

  atque ubi cuncta uiro caedesque exposta tyranni

  ambiguaeque hominum mentes, Carthaginis arma 115

  quos teneant et quanta locos, quod uulgus amicum

  duret Troiugenis, quantos Arethusa tumores

  concipiat perstetque suas non pandere portas,

  incumbit bello ac totam per proxima raptim

  armorum effundit flammato pectore pestem. 120

  non aliter Boreas, Rhodopes a uertice praeceps

  cum sese immisit decimoque uolumine pontum

  expulit in terras, sequitur cum murmure molem

  eiecti maris et stridentibus adfremit alis.

  prima Leontinos uastarunt proelia campos, 125

  regnatam diro quondam Laestrygone terram.

  instabat ductor, cui tarde uincere Graias

  par erat ac uinci turmas. ruit aequore toto

  (femineum credas maribus concurrere uulgum)

  et Cereri placitos fecundat sanguine campos. 130

  sternuntur passim, pedibusque euadere letum

  eripuit rapidus Mauors. nam ut cuique salutem

  promisit fuga, praeueniens dux occupat ense.

  ‘Ite, gregem metite imbellem ac succidite ferro:’

  clamat cunctantis urgens umbone cateruas 135

  ‘pigro luctandi studio certamen in umbra

  molle pati docta et gaudens splendescere oliuo

  stat, mediocre decus uincentum, ignaua iuuentus.

  haec laus sol
a datur, si uiso uincitis hoste.’

  ingruit audito ductore exercitus omnis, 140

  solaque, quod superest, secum certamina norunt,

  quis dextra antistet spoliisque excellat opimis.

  Euboici non per scopulos inlisa Caphereo

  Euripi magis unda furit, pontumue sonantem

  eicit angusto uiolentius ore Propontis, 145

  nec feruet maiore fretum rapiturque tumultu

  quod ferit Herculeas extremo sole columnas.

  Mite tamen dextrae decus inter proelia tanta

  enituit fama. miles Tyrrhenus (Asilo

  nomen erat) captus quondam ad Trasimenna fluenta, 150

  seruitium facile et dominantis mollia iussa

  expertus Beryae, patrias remearat ad oras

  sponte fauentis eri, repetitisque impiger armis

  tum ueteres Siculo casus Mauorte piabat.

  atque is, dum medios inter fera proelia miscet, 155

  inlatus Beryae, cui, pacta ad regia misso

  Poenorum a populis sociataque bella gerenti,

  aerato cassis munimine clauserat ora,

  inuadit ferro iuuenem trepideque ferentem

  instabilis retro gressus prosternit harena. 160

  at miser audita uictoris uoce trementem

  cunctantemque animam Stygia ceu sede reducens,

  cassidis a mento male fidae uincula rumpit

  iungebatque preces atque addere uerba parabat.

  sed subito aspectu et noto conterritus ore 165

  Tyrrhenus ferrumque manu reuocauit et ultro

  talia cum gemitu lacrimis effudit obortis:

  ‘Ne, quaeso, supplex lucem dubiusque precare:

  fas hostem seruare mihi. multo optimus ille

  militiae, cui postremum est primumque, tueri 170

  inter bella fidem: tu letum euadere nobis

  das prior et seruas nondum seruatus ab hoste.

  haud equidem dignum memet, quae tristia uidi,

  abnuerim dignumque iterum in peiora reuolui,

  si tibi per medios ignis mediosque per ensis 175

  non dederit mea dextra uiam.’ sic fatur et ultro

  attollit uitaque exaequat munera uitae.

  At, compos Sicula primum certaminis ora

  coepti, Marcellus uictricia signa quieto

  agmine progrediens Ephyraea ad moenia uertit. 180

  inde Syracosias castris circumdedit arces.

  sed ferri languebat amor. sedare monendo

  pectora caeca uirum atque iras euellere hauebat.

  nec (renuant si forte sibi et si mitia malle

  credant esse metum) laxis seruatur omissa 185

  obsidio claustris: quin contra intentior ipse

  inuigilat cautis, fronte imperterritus, armis

  et struit arcana necopina pericula cura.

  haud secus Eridani stagnis ripaue Caystri

  innatat albus olor pronoque immobile corpus 190

  dat fluuio et pedibus tacitas eremigat undas.

  Interea, dum incerta labat sententia clausis,

  exciti populi atque urbes socia arma ferebant:

  incumbens Messena freto minimumque reuulsa

  discreta Italia atque Osco memorabilis ortu: 195

  tum Catane, nimium ardenti uicina Typhoeo

  et generasse pios quondam celeberrima fratres,

  et cui non licitum fatis, Camarina, moueri:

  tum, quae nectareis uocat ad certamen Hymetton,

  audax Hybla, fauis, palmaque arbusta Selinus 200

  et, iusti quondam portus, nunc litore solo

  subsidium infidum fugientibus aequora, Myle:

  necnon altus Eryx, necnon e uertice celso

  Centuripae largoque uirens Entella Lyaeo,

  Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestae. 205

  non Tapsos, non e tumulis glacialibus Acrae

  defuerunt. Agyrina manus geminoque Lacone

  Tyndaris attollens sese adfluit. altus equorum

  mille rapit turmam atque hinnitibus aera flammat

  pulueream uoluens Acragas ad inania nubem. 210

  ductor Grosphus erat, cuius caelata gerebat

  taurum parma trucem, poenae monimenta uetustae.

  ille, ubi torreret subiectis corpora flammis,

  mutabat gemitus mugitibus, actaque ueras

  credere erat stabulis armenta effundere uoces, 215

  haud impune quidem: nam dirae conditor artis

  ipse suo moriens immugit flebile tauro.

  uenit ab amne trahens nomen Gela, uenit Halaesa

  et qui praesenti domitant periura Palici

  pectora supplicio, Troianaque uenit Acesta, 220

  quique per Aetnaeos Acis petit aequora fines

  et dulci gratam Nereida perluit unda.

  aemulus ille tuo quondam, Polypheme, calori,

  dum fugit agrestem uiolenti pectoris iram,

  in tenuis liquefactus aquas euasit et hostem 225

  et tibi uictricem, Galatea, immiscuit undam.

  necnon qui potant Hypsamque Alabimque sonoro

  et perlucentem splendenti gurgite Achaten,

  qui fontis, uage Chrysa, tuos et pauperis aluei

  Hipparin ac facilem superari gurgite parco 230

  Pantagian rapidique colunt uada flaua Symathi.

  litora Thermarum, prisca dotata camena,

  armauere suos, qua mergitur Himera ponto

  Aeolio. nam diuiduas se scindit in oras

  nec minus occasus petit incita quam petit ortus. 235

  Nebrodes gemini nutrit diuortia fontis,

  quo mons Sicania non surgit ditior umbrae.

  Henna deum lucis sacra dedit ardua dextra.

  hic specus ingentem laxans telluris hiatum

  caecum iter ad manis tenebroso limite pandit, 240

  qua nouus ignotas Hymenaeus uenit in oras,

  hac Stygius quondam stimulante cupidine rector

  ausus adire diem, maestoque Acheronte relicto

  egit in inlicitas currum per inania terras.

  tum rapta praeceps Hennaea uirgine flexit 245

  attonitos caeli uisus lucemque pauentis

  in Styga rursus equos et praedam condidit umbris.

  Romanos Petraea duces, Romana petiuit

  foedera Callipolis lapidosique Engyon arui,

  Hadranum Ergetiumque simul telaque superba 250

  lanigera Melite et litus piscosa Calacte,

  quaeque procelloso Cephaloedias ora profundo

  caeruleis horret campis pascentia cete,

  et qui correptas sorbentem uerticis haustu

  atque iterum e fundo iaculantem ad sidera puppis 255

  Tauromenitana cernunt de sede Charybdim.

  haec Latium manus et Laurentia signa fouebat.

  Cetera Elissaeis aderat gens Sicana uotis.

  mille Agathyna dedit perflataque Trogilos Austris,

  mille Thoanteae sedes Phacelina Dianae. 260

  tergemino uenit numero fecunda Panhormos,

  seu siluis sectere feras seu retibus aequor

  uerrere seu caelo libeat traxisse uolucrem.

  non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli

  sederunt, non frondosis Morgentia campis 265

  abstinuit Marte infido. comitata Menaeis

  uenit Amastra uiris et paruo nomine Tisse

  et Netum et Mutyce pubesque liquentis Achaeti.

  Sidonios Drepane atque undae clamosus Helorus

  et mox seruili uastata Triocala bello, 270

  Sidonios Arbela ferox et celsus Ietas

  et bellare Tabas docilis Cossyraque parua

  nec maior~ Megara iunctae concordibus ausis

  iuuere et strato Gaulum spectabile ponto,

  cum sonat alcyones cantu nidosque natantis 275

  immota gestat sopitis fluctibus unda.

  ipsa Syracusae patulos urbs inclita muro

  milite collecto uariisque impleuerat armis.

  ductores facilem impelli laetamque tumultus

  uaniloquo plebe
m furiabant insuper ore: 280

  numquam hoste intratos muros et quattuor arces,

  et Salaminiacis quantam Eoisque tropaeis

  ingenio portus urbs inuia fecerit umbram,

  spectatum proauis: ter centum ante ora triremes

  unum naufragium, mersasque impune profundo 285

  clade pharetrigeri subnixas regis Athenas.

  flammabant uulgum geniti Carthagine fratres,

  Poeni matre genus, sed quos, sub crimine pulsus

  urbe Syracosia, Libycis eduxerat oris

  Trinacrius genitor, geminaque a stirpe parentum 290

  astus miscebant Tyrios leuitate Sicana.

  Quae cernens ductor, postquam immedicabile uisum

  seditio, atque ultro bellum surgebat ab hoste,

  testatus diuos Siculorum amnesque lacusque

  et fontis, Arethusa, tuos, ad bella uocari 295

  inuitum (quae sponte diu non sumpserit, hostem

  induere arma sibi), telorum turbine uasto

  adgreditur muros atque armis intonat urbi.

  par omnis simul ira rapit, certantque ruuntque.

  turris multiplici surgens ad sidera tecto 300

  exibat, tabulata decem cui crescere Graius

  fecerat et multas nemorum consumpserat umbras.

  armatam hinc igni pinum et deuoluere saxa

  certabant calidaeque picis diffundere pestem.

  huic procul ardentem iaculatus lampada Cimber 305

  conicit et lateri telum exitiabile figit.

  pascitur adiutu Vulcanus turbine uenti,

  gliscentemque trahens turris per uiscera labem

  perque altam molem et totiens nascentia tecta

  scandit ouans rapidusque uorat crepitantia flammis 310

  rora et, ingenti simul exundante uapore

  ad caelum, uictor nutantia culmina lambit.

  implentur fumo et nebula caliginis atrae,

  nec cuiquam euasisse datur, ceu fulminis ictu

  correptae rapido in cineres abire ruinae. 315

  Par contra pelago miseris fortuna carinis.

  namque ubi se propius tectis urbique tulere,

  qua portus muris pacatas adplicat undas,

  improuisa nouo pestis conterruit astu.

  trabs fabre teres atque erasis undique nodis 320

  nauali similis malo praefixa gerebat

  uncae tela manus: ea celso ex aggere muri

  bellantis curui rapiebat in aera ferri

  unguibus et mediam reuocata ferebat in urbem.

  nec solos uis illa uiros, quin saepe triremem 325

  belligerae rapuere trabes, cum desuper actum

  incuterent puppi chalybem morsusque tenacis.

  qui, simul adfixo uicina in robora ferro

  sustulerant sublime ratem, miserabile uisu,

  per subitum rursus laxatis arte catenis 330

  tanta praecipitem reddebant mole profundo