Complete Works of Terence

by Terence

  Dem. Why really, in seriousness, if she was the first to do so, there is no doubt she ought to be made free.

  Mic. What, for doing that?

  Dem. For doing that; in fine, receive the amount from me at which she is valued.

  Syr. May all the Gods always grant you, Demea, all you desire.

  Mic. Syrus, you have thrived pretty well to-day.

  Dem. If, in addition, Micio, you will do your duty, and lend him a little ready money in hand for present use, he will soon repay you.

  Mic. Less than this (snapping his fingers).

  Æsch. He is a deserving fellow.

  Syr. Upon my word, I will repay it; only lend it me.

  Æsch. Do, father.

  Mic. I’ll consider of it afterward.

  Dem. He’ll do it, Syrus.

  Syr. O most worthy man!

  Æsch. O most kind-hearted father!

  Mic. How is this? What has so suddenly changed your disposition, Demea? What caprice is this? What means this sudden liberality?

  Dem. I will tell you: — That I may convince you of this, Micio, that the fact that they consider you an easy and kind-hearted man, does not proceed from your real life, nor, indeed, from a regard for virtue and justice; but from your humoring, indulging, and pampering them. Now therefore, Æschinus, if my mode of life has been displeasing to you, because I do not quite humor you in every thing, just or unjust, I have done: squander, buy, do what you please. But if you would rather have one to reprove and correct those faults, the results of which, by reason of your youth, you can not see, which you pursue too ardently, and are thoughtless upon, and in due season to direct you; behold me ready to do it for you.

  Æsch. Father, we leave it to you; you best know what ought to be done. But what is to be done about my brother?

  Dem. I consent. Let him have his mistress: with her let him make an end of his follies.

  Mic. That’s right. (To the Audience.) Grant us your applause.

  The Latin Texts

  The Theatre of Marcellus, Rome, where many of Terence’s plays were performed in Antiquity

  LIST OF LATIN TEXTS

  In this section of the eBook, readers can view the original Latin texts of Terence’s works. You may wish to Bookmark this page for future reference.

  CONTENTS

  ANDRIA

  HECYRA

  HEAUTON TIMORUMENOS

  PHORMIO

  EUNUCHUS

  ADELPHOE

  ANDRIA

  CONTENTS

  DIDASCALIA

  PERSONAE

  PERIOCHA G. SVLPICI APOLLINARIS

  PROLOGVS

  ACTVS I

  ACTVS II

  ACTVS III

  ACTVS IV

  ACTVS V

  DIDASCALIA

  INCIPIT ANDRIA TERENTI

  ACTA LVDIS MEGALENSIBVS

  M. FVLVIO M’. GLABRIONE AEDILIB. CVRVLIB.

  EGERE L. AMBIVIVS TVRPIO L. HATILIVS PRAENESTINVS

  MODOS FECIT FLACCVS CLAVDI

  TIBIS PARIBVS TOTA

  GRAECA MENANDRV

  FACTA PRIMA

  M. MARCELLO C. SVLPICIO COS.

  PERSONAE

  PROLOGUS

  SIMO SENEX

  SOSIA LIBERTVS

  DAVOS SERVOS

  MYSIS ANCILLA

  PAMPHILVS ADVLESCENS

  CHARINVS ADVLESCENS

  BYRRIA SERVOS

  LESBIA OBSTETRIX

  GLYCERIVM MVLIER

  CHREMES SENEX

  CRITO SENEX

  DROMO LORARIVS

  PERIOCHA G. SVLPICI APOLLINARIS

  Sororem falso creditam meretriculae

  Genere Andriae, Glycerium, uitiat Pamphilus

  Grauidaque facta dat fidem, uxorem sibi

  Fore hanc; namque aliam pater ei desponderat,

  Gnatam Chremetis, atque ut amorem comperit,

  Simulat futuras nuptias, cupiens suus

  Quid haberet animi filius cognoscere.

  Daui suasu non repugnat Pamphilus.

  Sed ex Glycerio natum ut uidit puerulum

  Chremes, recusat nuptias, generum abdicat.

  Mox Pamphilo, aliam dat Charino coniugem.

  PROLOGVS

  Poeta quom primum animum ad scribendum adpulit,

  id sibi negoti credidit solum dari,

  populo ut placerent quas fecisset fabulas.

  verum aliter evenire multo intellegit;

  nam in prologis scribundis operam abutitur, 5

  non qui argumentum narret sed qui malevoli

  veteris poetae maledictis respondeat.

  nunc quam rem vitio dent quaeso animum adtendite.

  Menander fecit Andriam et Perinthiam.

  qui utramvis recte norit ambas noverit: 10

  non ita dissimili sunt argumento, [s]et tamen

  dissimili oratione sunt factae ac stilo.

  quae convenere in Andriam ex Perinthia

  fatetur transtulisse atque usum pro suis.

  id isti vituperant factum atque in eo disputant 15

  contaminari non decere fabulas.

  faciuntne intellegendo ut nil intellegant?

  qui quom hunc accusant, Naevium Plautum Ennium

  accusant quos hic noster auctores habet,

  quorum aemulari exoptat neglegentiam 20

  potius quam istorum obscuram diligentiam.

  de(h)inc ut quiescant porro moneo et desinant

  male dicere, malefacta ne noscant sua.

  favete, adeste aequo animo et rem cognoscite,

  ut pernoscatis ecquid sit relicuom, 25

  posthac quas faciet de integro comoedias,

  spectandae an exigendae sint vobis prius.

  ACTVS I

  Simo Sosia

  SI. Vos istaec intro auferte: abite. — Sosia,

  ades dum: paucis te volo. SO. dictum puta:

  nempe ut curentur recte haec? SI. immo aliud. SO. quid est 30

  quod tibi mea ars efficere hoc possit amplius?

  SI. nil istac opus est arte ad hanc rem quam paro,

  sed eis quas semper in te intellexi sitas,

  fide et taciturnitate. SO. exspecto quid velis.

  SI. ego postquam te emi, a parvolo ut semper tibi 35

  apud me iusta et clemens fuerit servitus

  scis. feci ex servo ut esses libertus mihi,

  propterea quod servibas liberaliter:

  quod habui summum pretium persolvi tibi.

  SO. in memoria habeo. SI. haud muto factum. SO. gaudeo 40

  si tibi quid feci aut facio quod placeat, Simo,

  et id gratum sse advorsum te habeo gratiam.

  sed hoc mihi molestumst; nam istaec commemoratio

  quasi exprobratiost inmemoris benefici.

  quin tu uno verbo dic quid est quod me velis. 45

  SI. ita faciam. hoc primum in hac re praedico tibi:

  quas credis esse has non sunt verae nuptiae.

  SO. quor simulas igitur? SI. rem omnem a principio audies:

  pacto et gnati vitam et consilium meum

  cognosces et quid facere in hac re te velim. 50

  nam is postquam excessit ex ephebis, Sosia,

  ~liberius vivendi fuit potestas~ (nam antea

  qui scire posses aut ingenium noscere,

  dum aetas metus magister prohibebant? SO. itast.)

  SI. quod plerique omnes faciunt adulescentuli, 55

  ut animum ad aliquod studium adiungant, aut equos

  alere aut canes ad venandum aut ad philosophos,

  horum ille nil egregie praeter cetera

  studebat et tamen omnia haec mediocriter.

  gaudebam. SO. non iniuria; nam id arbitror 60

  adprime in vita esse utile, ut nequid nimis.

  SI. sic vita erat: facile omnis perferre ac pati;

  cum quibus erat quomque una is sese dedere,

  rum obsequi studiis, adversus nemini,

  numquam praeponens se illis; ita ut facillume 65

  sine in
vidia laudem invenias et amicos pares.

  SO. sapienter vitam instituit; namque hoc tempore

  obsequium amicos, veritas odium parit.

  SI. interea mulier quaedam abhinc triennium

  ex Andro commigravit huc viciniae, 70

  inopia et cognatorum neglegentia

  coacta, egregia forma atque aetate integra.

  SO. ei, vereor nequid Andria adportet mali!

  SI. primo haec pudice vitam parce ac duriter

  agebat, lana ac tela victum quaeritans; 75

  sed postquam amans accessit pretium pollicens

  unus et item alter, ita ut ingeniumst omnium

  hominum ab labore proclive ad lubidinem,

  accepit condicionem, de(h)inc quaestum occipit.

  qui tum illam amabant forte, ita ut fit, filium 80

  perduxere illuc, secum ut una esset, meum.

  egomet continuo mecum “certe captus est:

  habet”. observabam mane illorum servolos

  venientis aut abeuntis: rogitabam “heus puer,

  dic sodes, quis heri Chrysidem habuit?” nam Andriae 85

  illi id erat nomen. SO. teneo. SI. Phaedrum aut Cliniam

  dicebant aut Niceratum; ~nam i tres tum simul~

  amabant. “eho quid Pamphilus?” “quid? symbolam

  dedit, cenavit.” gaudebam. item alio die

  quaerebam: comperibam nil ad Pamphilum 90

  quicquam attinere. enimvero spectatum satis

  putabam et magnum exemplum continentiae;

  nam qui cum ingeniis conflictatur ei(u)s modi

  neque commovetur animus in ea re tamen,

  scias posse habere iam ipsum vitae modum. 95

  quom id mihi placebat tum uno ore omnes omnia

  bona dicere et laudare fortunas meas,

  qui gnatum haberem tali ingenio praeditum.

  quid verbis opus est? hac fama inpulsus Chremes

  ultro ad me venit, unicam gnatam suam 100

  cum dote summa filio uxorem ut daret.

  placuit: despondi. hic nuptiis dictust dies.

  SO. quid obstat quor non verae fiant? SI. audies.

  ferme in diebu’ paucis quibus haec acta sunt

  Chrysis vicina haec moritur. SO. o factum bene! 105

  beasti; metui a Chryside. SI. ibi tum filius

  cum illis qui amabant Chrysidem una aderat frequens;

  curabat una funu’; tristis interim,

  nonnumquam conlacrumabat. placuit tum id mihi.

  sic cogitabam “hic parvae consuetudinis 110

  causa huiu’ mortem tam fert familiariter:

  quid si ipse amasset? quid hic mihi faciet patri?”

  haec ego putabam esse omnia humani ingeni

  mansuetique animi officia. quid multis moror?

  egomet quoque eiu’ causa in funus prodeo, 115

  nil suspicans etiam mali. SO. hem quid id est? SI. scies.

  ecfertur; imus. interea inter mulieres

  quae ibi aderant forte unam aspicio adulescentulam

  forma . . SO. bona fortasse. SI. et voltu, Sosia,

  adeo modesto, adeo venusto ut nil supra. 120

  quia tum mihi lamentari praeter ceteras

  visast et quia erat forma praeter ceteras

  honesta ac liberali, accedo ad pedisequas,

  quae sit rogo: sororem esse aiunt Chrysidis.

  percussit ilico animum. attat hoc illud est, 125

  hinc illae lacrumae, haec illast misericordia.

  SO. quam timeo quorsum evadas! SI. funus interim

  procedit: sequimur; ad sepulcrum venimus;

  in ignem inpositast; fletur. interea haec soror

  quam dixi ad flammam accessit inprudentius, 130

  sati’ cum periclo. ibi tum exanimatus Pamphilus

  bene dissimulatum amorem et celatum indicat:

  adcurrit; mediam mulierem complectitur:

  “mea Glycerium,” inquit “quid agis? quor te is perditum?”

  tum illa, ut consuetum facile amorem cerneres, 135

  reiecit se in eum flens quam familiariter!

  SO. quid ais? SI. redeo inde iratus atque aegre ferens;

  nec satis ad obiurgandum causae. diceret

  “quid feci? quid commerui aut peccavi, pater?

  quae sese in ignem inicere voluit, prohibui 140

  servavi.” honesta oratiost. SO. recte putas;

  nam si illum obiurges vitae qui auxilium tulit,

  quid facias illi qui dederit damnum aut malum?

  SI. venit Chremes postridie ad me clamitans:

  indignum facinu’; comperisse Pamphilum 145

  pro uxore habere hanc peregrinam. ego illud sedulo

  negare factum. ille instat factum. denique

  ita tum discedo ab illo, ut qui se filiam

  neget daturum. SO. non tu ibi gnatum . . ? SI. ne haec quidem

  sati’ vehemens causa ad obiurgandum. SO. qui? cedo. 150

  SI. “tute ipse his rebu’ finem praescripsti, pater:

  prope adest quom alieno more vivendumst mihi:

  sine nunc meo me vivere interea modo.”

  SO. qui igitur relictus est obiurgandi locus?

  SI. si propter amorem uxorem nolet ducere: 155

  ea primum ab illo animum advortenda iniuriast;

  et nunc id operam do, ut per falsas nuptias

  vera obiurgandi causa sit, si deneget;

  simul sceleratu’ Davo’ siquid consili

  habet, ut consumat nunc quom nil obsint doli; 160

  quem ego credo manibu’ pedibu’que obnixe omnia

  facturum, magis id adeo mihi ut incommodet

  quam ut obsequatur gnato. SO. quapropter? SI. rogas?

  mala mens, malus animu’. quem quidem ego si sensero . .

  sed quid opust verbis? sin eveniat quod volo, 165

  in Pamphilo ut nil sit morae, restat Chremes

  cui mi expurgandus est: et spero confore.

  nunc tuomst officium has bene ut adsimules nuptias,

  perterrefacias Davom, observes filium

  quid agat, quid cum illo consili captet. SO. sat est: 170

  curabo. SI. eamu’ nunciam intro: i prae, sequar.

  Simo Davos

  SI. Non dubiumst quin uxorem nolit filius;

  ita Davom modo timere sensi, ubi nuptias

  futuras esse audivit. sed ipse exit foras.

  DA. mirabar hoc si sic abiret et eri semper lenitas 175

  verebar quorsum evaderet.

  qui postquam audierat non datum iri filio uxorem suo,

  numquam quoiquam nostrum verbum fecit neque id aegre tulit.

  SI. at nunc faciet neque, ut opinor, sine tuo magno malo.

  DA. id voluit nos sic necopinantis duci falso gaudio, 180

  sperantis iam amoto metu, interoscitantis opprimi,

  ne esset spatium cogitandi ad disturbandas nuptias:

  astute. SI. carnufex quae loquitur? DA. erus est neque provideram.

  SI. Dave. DA. hem quid est? SI. eho dum ad me. DA. quid hic volt?

  SI. quid ais? DA. qua de re? SI. rogas?

  m gnatum rumor est amare. DA. id populu’ curat scilicet. 185

  SI. hoccin agis an non? DA. ego vero istuc. SI. sed nunc ea me exquirere

  iniqui patris est; nam quod ant(e)hac fecit nil ad me attinet.

  dum tempus ad eam rem tulit, sivi animum ut expleret suom;

  nunc hic ds aliam vitam defert, alios mores postulat:

  de(h)inc postulo sive aequomst te oro, Dave, ut redeat iam in viam. 190

  hoc quid sit? omnes qui amant graviter sibi dari uxorem ferunt.

  DA. ita aiunt. SI. tum siquis magistrum cepit ad eam rem inprobum,

  ipsum animum aegrotum ad deteriorem partem plerumque adplicat.

  DA. non hercle intellego. SI. non? hem. DA. non: Davo’ sum, non Oedipus.

  SI. nempe ergo aperte vis quae restant me loqui? DA. sane quidem. 195

  SI. si sensero hodie quicquam in his te nuptiis

  fallaciae conari quo fiant minus
,

  aut velle in re ostendi quam sis callidus,

  verberibu’ caesum te in pistrinum, Dave, dedam usque ad necem,

  ea lege atque omine ut, si te inde exemerim, ego pro te molam. 200

  quid, hoc intellexti[n]? an nondum etiam ne hoc quidem? DA. immo callide:

  ita aperte ipsam rem modo locutu’s, nil circum itione usus es.

  SI. ubivis faciliu’ passu’ sim quam in hac re me deludier.

  DA. bona verba, quaeso! SI. inrides? nil me falli’. sed dico tibi:

  ne temere facias; neque tu haud dicas tibi non praedictum: cave! 205

  Davos

  Enimvero, Dave, nil locist segnitiae neque socordiae,

  quantum intellexi modo senis sententiam de nuptiis:

  quae si non astu providentur, me aut erum pessum dabunt.

  nec quid agam certumst, Pamphilumne adiutem an auscultem seni.

  si illum relinquo, ei(u)s vitae timeo; sin opitulor, hui(u)s minas, 210

  quoi verba dare difficilest: primum iam de amore hoc comperit;

  me infensu’ servat nequam faciam in nuptiis fallaciam.

  si senserit, perii: aut si lubitum fuerit, causam ceperit

  quo iure quaque iniuria praecipitem [me] in pistrinum dabit.

  ad haec mala hoc mi accedit etiam: haec Andria, 215

  si[ve] ista uxor sive amicast, gravida e Pamphilost.

  audireque rumst operae pretium audaciam

  (nam inceptiost amentium, haud amantium):

  quidquid peperisset decreverunt tollere.

  et fingunt quandam inter se nunc fallaciam 220

  civem Atticam esse hanc: “fuit olim quidam senex

  mercator; navim is fregit apud Andrum insulam;

  is obiit mortem.” ibi tum hanc eiectam Chrysidis

  patrem recepisse orbam parvam. fabulae!

  miquidem hercle non fit veri simile; atque ipsis commentum placet. 225

  sed Mysis ab ea egreditur. at ego hinc me ad forum ut

  conveniam Pamphilum, ne de hac re pater inprudentem opprimat.

  Mysis

  Audivi, Archylis, iamdudum: Lesbiam adduci iubes.

  sane pol illa temulentast mulier et temeraria

  nec sati’ digna quoi committas primo partu mulierem. 230

  tamen eam adducam? inportunitatem spectate aniculae

  quia compotrix eius est. di, date facultatem obsecro

  huic pariundi atque illi in aliis potiu’ peccandi locum.

  sed quidnam Pamphilum exanimatum video? vereor quid siet.