Complete Works of Terence

by Terence

  idcirco huic nostro traditast provincia.

  SY. quis hic loquitur? perii. numnam haec audivit? CH. Syre. SY. hem.

  CH. quid tu istic? SY. recte equidem; sed te miror, Chreme,

  tam mane, qui heri tantum biberis. CH. nil nimis.

  SY. “nil” narras? visa verost, quod dici solet, 520

  aquilae senectus. CH. heia. SY. mulier commoda et

  faceta haec meretrix. CH. sane. SY. idem visast tibi?

  et quidem hercle forma luculenta. CH. sic satis.

  SY. ita non ut olim, sed uti nunc, sane bona;

  minimeque miror Clinia hanc si deperit. 525

  sed habet patrem quendam avidum, miserum atque aridum

  vicinum hunc: nostin? at quasi is non ditiis

  abundet, gnatus ei(u)s profugit inopia.

  scis esse factum ut dico? CH. quid ego ni sciam?

  hominem pistrino dignum! SY. quem? CH. istunc servolum 530

  dico adulescenti’ . . SY. Syre, tibi timui male!

  CH. qui passus est id fieri. SY. quid faceret? CH. rogas?

  aliquid reperiret, fingeret fallacias

  unde esset adulescenti amicae quod daret,

  atque hunc difficilem invitum servaret senem. 535

  SY. garris. CH. haec facta ab illo oportebant, Syre.

  SY. eho quaeso laudas qui eros fallunt? CH. in loco

  ego vero laudo. SY. recte sane. CH. quippe qui

  magnarum saepe id remedium aegritudinumst:

  iam huic mansisset unicus gnatus domi. 540

  SY. iocone an serio ille haec dicat nescio;

  nisi mihi quidem addit animum quo lubeat magis.

  CH. et nunc quid exspectat, Syre? an dum hic denuo

  abeat, quom tolerare illi(u)s sumptus non queat?

  nonne ad senem aliquam fabricam fingit? SY. stolidus est. 545

  CH. at te adiutare oportet adulescentuli

  causa. SY. facile equidem facere possum si iubes;

  etenim quo pacto id fieri soleat calleo.

  CH. tanto hercle melior. SY. non est mentiri meum.

  CH. fac ergo. SY. at heus tu facito dum eadem haec memineris 550

  siquid huiu’ simile forte aliquando evenerit,

  ut sunt humana, tuos ut faciat filius.

  CH. non usu’ veniet, spero. SY. spero hercle ego quoque,

  neque eo nunc dico quo quicquam illum senserim;

  sed siquid, nequid. quae sit ei(u)s aetas vides; 555

  et ne ego te, si usu’ veniat, magnifice, Chreme,

  tractare possim. CH. de istoc, quom usu’ venerit,

  videbimus quid opu’ sit: nunc istuc age. —

  SY. numquam commodius umquam erum audivi loqui,

  nec quom male facere[m] crederem mi inpunius 560

  licere. quisnam a nobis egreditur foras?

  Chremes Clitipho Syrvs

  III.iii

  CH. Quid istuc quaeso? qui istic mos est, Clitipho? itane fieri oportet?

  CL. quid ego feci? CH. vidin ego te modo manum in sinum huic meretrici

  inserere? SY. acta haec res est: perii. CL. mene? CH. hisce oculis, ne nega.

  facis adeo indigne iniuriam illi qui non abstineas manum. 565

  nam istaec quidem contumeliast,

  hominem amicum recipere ad te atque ei(u)s amicam subigitare.

  vel here in vino quam inmodestu’ fsti . . SY. factum. CH. quam molestus!

  ut equidem, ita me di ament, metui quid futurum denique esset!

  novi ego amantium animum: advortunt graviter quae non censeas. 570

  CL. at mihi fides apud hunc est nil me istiu’ facturum, pater.

  CH. esto; at certe concedas aliquo ab ore rum aliquantisper.

  multa fert lubido: ea facere prohibet tua praesentia.

  ego de me facio coniecturam: nemost mrum amicorum hodie

  apud quem expromere omnia mea occulta, Clitipho, audeam. 575

  apud alium prohibet dignitas; apud alium ipsi(u)s facti pudet,

  ne ineptu’, ne protervo’ videar: quod illum facere credito.

  sed nostrum est intellegere utquomque atque ubiquomque opu’ sit obsequi.

  SY. quid istic narrat! CL. perii. SY. Clitipho, haec ego praecipio tibi?

  homini’ frugi et temperanti’ functu’s officium? CL. tace sodes. 580

  SY. recte sane. CL. Syre, pudet me. SY. credo: neque id iniuria; quin

  mihi molestumst. CL. perdis hercle. SY. verum dico quod videtur.

  CL. nonne accedam ad illos? CH. eho quaeso, una accedundi viast?

  SY. actumst: hic priu’ se indicarit quam ego argentum effecero.

  Chreme, vin tu homini stulto mi auscultare? CH. quid faciam? SY. Iube hunc 585

  abire hinc aliquo. CL. quo ego hinc abeam? SY. quo lubet: da illis locum:

  abi dmbulatum. CL. dmbulatum? quo? SY. vah quasi desit locus.

  abi sane istac, istorsum, quovis. CH. recte dicit, censeo.

  CL. di te eradicent, Syre, qui me hinc ~extrudis~!

  SY. at tu pol tibi istas posthac comprimito manus! — 590

  censen vero? quid illum porro credas facturum, Chreme,

  nisi eum, quantum tibi opi’ di dant, servas castigas mones?

  CH. ego istuc curabo. SY. atqui nunc, ere, tibi istic adservandus est.

  CH. fiet. SY. si sapias; nam mihi iam minu’ minusque obtemperat.

  CH. quid tu? ecquid de illo quod dudum tecum egi egisti, Syre, aut 595

  repperisti tibi quod placeat an non[dum etiam]? SY. de fallacia

  dicis? est: inveni nuper quandam. CH. frugi es. cedo quid est?

  SY. dicam, verum ut aliud ex alio incidit. CH. quidnam, Syre?

  SY. pessuma haec est meretrix. CH. ita videtur. SY. immo si scias.

  vah vide quod inceptet facinu’. ft quaedam anu’ Corinthia 600

  hic: huic drachumarum haec argenti mille dederat mutuom.

  CH. quid tum? SY. ea mortuast: reliquit filiam adulescentulam.

  ea relicta huic arraboni est pro illo argento. CH. intellego.

  SY. hanc secum huc adduxit, ea quae est nunc apud uxorem tuam.

  CH. quid tum? SY. Cliniam orat sibi uti [id] nunc det: illam illi tamen 605

  post daturum: mille nummum poscit. CH. et poscit quidem? SY. hui,

  dubium id est? ego sic putavi. CH. quid nunc facere cogitas?

  SY. egon? ad Menedemum ibo: dicam hanc esse captam ex Caria

  ditem et nobilem; si redimat magnum inesse in ea lucrum.

  CH. erras. SY. quid ita? CH. pro Menedemo nunc tibi ego respondeo 610

  “non emo”: quid ages? SY. optata loquere. CH. qui? SY. non est opus.

  CH. non opus est? SY. non hercle vero. CH. qui istuc, miror. SY. iam scies.

  CH. mane, mane, quid est quod tam a nobis graviter crepuerunt fores?

  ACTVS IV

  Sostrata Chremes Nvtrix Syrvs

  IV.i

  SO. Nisi me animu’ fallit, hic profectost anulus quem ego suspicor,

  is quicum expositast gnata. CH. quid volt sibi, Syre, haec oratio? 615

  SO. quid est? isne tibi videtur? NV. dixi equidem, ubi mi ostendisti, ilico

  eum esse. SO. at ut sati’ contemplata modo sis, mea nutrix. NV. satis.

  SO. abi nunciam intro atque illa si iam laverit mihi nuntia.

  hic ego virum interea opperibor. SY. te volt: videas quid velit.

  nescioquid tristis est: non temerest: timeo quid sit. CH. quid siet? 620

  ne ista hercle magno iam conatu magnas nugas dixerit.

  SO. ehem mi vir. CH. ehem mea uxor. SO. te ipsum quaero. CH. loquere

  quid velis.

  SO. primum hoc te oro, nequid credas me advorsum edictum tuom

  facere esse ausam. CH. vin me istuc tibi, etsi incredibilest, credere?

  credo. SY. nescioquid peccati portat haec purgatio. 625

  SO. meministin me ess(e) gravidam et mihi te maxumo opere edicere,

  si puellam parerem, nolle tolli? CH. scio quid feceris:

  sustulisti. SY. sic est factum: dom(i)na eg
o, eru’ damno auctus est.

  SO. minime; sed erat hic Corinthia anus haud inpura: dedi

  exponendam. CH. o Iuppiter, tantam esse in animo inscitiam! 630

  SO. perii: quid ego feci? CH. rogitas? SO. si peccavi, mi Chreme,

  insciens feci. CH. id equidem ego, si tu neges, certo scio,

  te inscientem atque inprudentem dicere ac facere omnia:

  tot peccata in hac re ostendi’. nam iam primum, si meum

  imperium exsequi voluisses, interemptam oportuit, 635

  non simulare mortem verbis, re ipsa spem vitae dare.

  at id omitto: misericordia, animu’ maternus: sino.

  quam bene vero abs te prospectumst quod voluisti cogita:

  nempe anui illi prodita abs te filiast planissume,

  per te vel uti quaestum faceret vel uti veniret palam. 640

  credo, id cogitasti: “quidvis satis est dum vivat modo.”

  quid cum illis agas qui neque ius neque bonum atque aequom sciunt,

  meliu’ peiu’, prosit obsit, nil vident nisi quod lubet?

  SO. mi Chreme, peccavi, fateor: vincor. nunc hoc te obsecro,

  quanto tuos est animu’ natu gravior, ignoscentior, 645

  ut meae stultitiae in iustitia tua sit aliquid praesidi.

  CH. scilicet equidem istuc factum ignoscam; verum, Sostrata,

  male docet te mea facilitas multa. sed istuc quidquid est

  qua hoc occeptumst causa loquere. SO. ut stultae et misere omnes sumus

  religiosae, quom exponendam do illi, de digito anulum 650

  detraho et eum dico ut una cum puella exponeret:

  si moreretur, ne expers partis esset de nostris bonis.

  CH. istuc recte: conservasti te atque illam. SO. is hic est anulus.

  CH. unde habes? SO. quam Bacchi’ secum adduxit adulescentulam, SY. hem.

  CH. quid illa narrat? SO. ea lavatum dum it, servandum mihi dedit. 655

  animum non advorti primum; sed postquam aspexi ilico

  cognovi, ad te exsilui. CH. quid nunc suspicare aut invenis

  de illa? SO. nescio nisi ex ipsa quaeras unde hunc habuerit,

  si potis est reperiri. SY. interii: plus sp video quam volo:

  nostrast, si itast. CH. vivitne illa quoi tu dederas? SO. nescio. 660

  CH. quid renuntiavit olim? SO. fecisse id quod iusseram.

  CH. nomen mulieri’ cedo quid sit, ut quaeratur. SO. Philterae.

  SY. ipsast. mirum ni illa salvast et ego perii. CH. Sostrata,

  sequere me intro hac. SO. ut praeter spem evenit! quam timui male

  ne nunc animo ita esses duro ut olim in tollendo, Chreme! 665

  CH. non licet hominem esse saepe ita ut volt, si res non sinit.

  nunc ita tempus est mi ut cupiam filiam: olim nil minus.

  Syrvs

  IV.ii

  SY. Nisi me animu’ fallit multum, haud multum a me aberit infortunium:

  ita hac re in angustum oppido nunc m coguntur copiae;

  nisi aliquid video ne esse amicam hanc gnati resciscat senex. 670

  nam quod de argento sperem aut posse postulem me fallere

  nil est; triumpho si licet me latere tecto abscedere.

  crucior bolum tantum mi ereptum tam desubito e faucibus.

  quid agam? aut quid comminiscar? ratio de integro ineundast mihi.

  nil tam difficilest quin quaerendo investigari possiet. 675

  quid si hoc nunc sic incipiam? nilst. quid si sic? tantundem egero.

  at sic opinor: non potest. immo optume. euge habeo optumam.

  retraham hercle opinor ad me

  idem ego illuc hodie fugitivom argentum tamen. 678a

  Clinia Syrvs

  IV.iii

  CL. Nulla mihi res posthac potest iam intervenire tanta

  quae mi aegritudinem adferat: tanta haec laetitia obortast.

  dedo patri me nunciam ut frugalior sim quam volt.

  SY. nil me fefellit: cognitast, quantum audio huiu’ verba.

  istuc tibi ex sententia tua obtigisse laetor.

  CL. o mi Syre, audisti obsecro? SY. quidni? qui usque una adfuerim.

  CL. quoi aeque audisti commode quicquam evenisse? SY. nulli. 685

  CL. atque ita me di ament ut ego nunc non tam meapte causa

  laetor quam illiu’; quam ego scio esse honore quovis dignam.

  SY. ita credo. sed nunc, Clinia, age, da te mihi vicissim;

  nam amici quoque res est videnda in tutum ut conlocetur,

  nequid de amica nunc senex. CL. o Iuppiter! SY. quiesce. 690

  CL. Antiphila mea nubet mihi. SY. sicin mi interloquere?

  CL. quid faciam? Syre mi, gaudeo: fer me. SY. fero hercle vero.

  CL. deorum vitam apti sumus. SY. frustra operam opino[r] hanc sumo.

  CL. loquere: audio. SY. at iam hoc non ages. CL. agam. SY.

  videndumst, inquam,

  amici quoque res, Clinia, t in tuto ut conlocetur. 695

  nam si nunc a nobis abis et Bacchidem hic relinquis,

  senex resciscet ilico esse amicam hanc Clitiphonis;

  si abduxeris, celabitur, itidem ut celata adhuc est.

  CL. at enim istoc nil est mage, Syre, ms nuptiis advorsum.

  nam quo ore appellabo patrem? tenes quid dicam? SY. quidni? 700

  CL. quid dicam? quam causam adferam? SY. qui nolo mentiare:

  aperte ita ut res sese habet narrato. CL. quid ais? SY. iubeo:

  illam te amare et velle uxorem, hanc esse Clitiphonis.

  CL. bonam atque iustam rem oppido imperas et factu facilem.

  et scilicet iam me hoc voles patrem exorare ut celet 705

  senem vostrum? SY. immo ut recta via rem narret ordine omnem. CL. hem

  sati’ sanus es et sobrius? tuquidem illum plane perdis.

  nam qui ille poterit esse in tuto, dic mihi?

  SY. huic equidem consilio palmam do: hic me magnifice ecfero,

  qui vim tantam in me et potestatem habeam tantae astutiae 710

  vera dicendo ut eos ambos fallam: ut quom narret senex

  voster nostro istam esse amicam gnati, non credat tamen.

  CL. at enim spem istoc pacto rursum nuptiarum omnem eripis;

  nam dum amicam hanc mm esse credet, non committet filiam.

  tu fors quid me fiat parvi pendi’, dum illi consulas. 715

  SY. quid, malum, me aetatem censes velle id adsimularier?

  unus est dies dum argentum eripio: pax: nil amplius.

  CL. tantum sat habes? quid tum quaeso si hoc pater resciverit?

  SY. quid si redeo ad illos qui aiunt “quid si nunc caelum ruat?”

  CL. metuo quid agam. SY. metui’? quasi non ea potestas sit tua 720

  quo velis in tempore ut te exsolvas, rem facias palam.

  CL. age age, transducatur Bacchis. SY. optume ipsa exit foras.

  Bacchis Clinia Syrvs Dromo Phrygia

  IV.iv

  BA. Sati’ pol proterve me Syri promissa huc induxerunt,

  decem minas quas mihi dare pollicitust. quodsi nunc me

  deceperit saepe obsecrans me ut veniam, frustra veniet; 725

  aut quom venturam dixero et constituero, quom is certe

  renuntiarit, Clitipho quom in spe pendebit animi,

  decipiam ac non veniam, Syrus mihi tergo poenas pendet.

  CL. sati’ scite promittit tibi. SY. atqui tu hanc iocari credis?

  faciet nisi caveo. BA. dormiunt: ego pol istos commovebo. 730

  mea Phrygia, audisti modo iste homo quam villam demonstravit

  Charini? PH. audivi. BA. proxumam esse huic fundo ad dextram? PH. memini.

  BA. curriculo percurre: apud eum miles Dionysia agitat:

  SY. quid inceptat? BA. dic me hic oppido esse invitam atque adservari,

  verum aliquo pacto verba me his daturam esse et venturam. 735

  SY. perii hercle. Bacchi’, mane, mane: quo mittis istanc quaeso?

  iube maneat. BA. i. SY. quin est paratum argentum. BA. quin ego maneo.

  SY. atqui iam dabitur. BA. ut lube
t. num ego insto? SY. at scin quid sodes?

  BA. quid? SY. transeundumst nunc tibi ad Menedemum et tua pompa

  transducendast. BA. quam rem agis, scelus? SY. egon? argentum cudo 740

  quod tibi dem. BA. dignam me putas quam inludas? SY. non est temere.

  BA. etiamne tecum hic res mihist? SY. minime: tuom tibi reddo.

  BA. eatur. SY. sequere hac. heus, Dromo. DR. quis me volt? SY. Syru’.

  DR. quid est r?

  SY. ancillas omnis Bacchidis traduce huc ad vos propere.

  DR. quam ob rem? SY. ne quaeras: ecferant quae secum huc attulerunt. 745

  sperabit sumptum sibi senex levatum esse harunc abitu:

  ne ille haud scit hoc paullum lucri quantum ei damnum adportet.

  tu nescis id quod scis, Dromo, si sapies. DR. mutum dices.

  Chremes Syrvs IV.v

  CH. Ita me di amabunt ut nunc Menedemi vicem

  miseret me tantum devenisse ad eum mali. 750

  illancin mulierem alere cum illa familia!

  etsi scio, hosce aliquot dies non sentiet,

  ita magno desiderio fuit filius;

  verum ubi videbit tantos sibi sumptus domi

  cotidianos fieri nec fieri modum, 755

  optabit rursum ut abeat ab se filius.

  Syrum optume eccum. SY. cesso hunc adoriri? CH. Syre. SY. hem.

  CH. quid est? SY. te mihi ipsum iamdudum optabam dari.

  CH. videre egisse iam nescioquid cum sene.

  SY. de illo quod dudum? dictum [ac] factum reddidi. 760

  CH. bonan fide? SY. bona hercle. CH. non possum pati

  quin tibi caput demulceam; accede huc, Syre:

  faciam boni tibi aliquid pro ista re ac lubens.

  SY. at si scias quam scite in mentem venerit.

  CH. vah gloriare evenisse ex sententia? 765

  SY. non hercle vero: verum dico. CH. dic quid est?

  SY. t Clitiphonis esse amicam hanc Bacchidem

  Menedemo dixit Clinia, et ea gratia

  secum adduxisse ne tu id persentisceres.

  CH. probe. SY. dic sodes. CH. nimium, inquam. SY. immo si scias. 770

  sed porro ausculta quod superest fallaciae:

  sese ipse dicit tm vidisse filiam;

  ei(u)s sibi conplacitam formam, postquam aspexerit;

  hanc cupere uxorem. CH. modone quae inventast? SY. eam:

  et quidem iubebit posci. CH. quam ob rem istuc, Syre? 775

  nam prorsum nil intellego. SY. vah tardus es.

  CH. fortasse. SY. argentum dabitur ei ad nuptias,

  aurum atque vestem qui . . tenesne? CH. comparet?

  SY. id ipsum. CH. at ego illi neque do neque despondeo.

  SY. non? quam ob rem? CH. quam ob rem? me rogas? homini . . ? SY. 780