Complete Works of Virgil

by Virgil

Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbra,

  quo primum iactati undis et turbine Poeni

  effodere loco signum, quod regia Iuno

  monstrarat, caput acris equi; sic nam fore bello

  egregiam et facilem victu per saecula gentem. 445

  Hic templum Iunoni ingens Sidonia Dido

  condebat, donis opulentum et numine divae,

  aerea cui gradibus surgebant limina, nexaeque

  aere trabes, foribus cardo stridebat aenis.

  Hoc primum in luco nova res oblata timorem 450

  leniit, hic primum Aeneas sperare salutem

  ausus, et adflictis melius confidere rebus.

  Namque sub ingenti lustrat dum singula templo,

  reginam opperiens, dum, quae fortuna sit urbi,

  artificumque manus inter se operumque laborem 455

  miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas,

  bellaque iam fama totum volgata per orbem,

  Atridas, Priamumque, et saevum ambobus Achillem.

  Constitit, et lacrimans, ‘Quis iam locus’ inquit ‘Achate,

  quae regio in terris nostri non plena laboris? 460

  En Priamus! Sunt hic etiam sua praemia laudi;

  sunt lacrimae rerum et mentem mortalia tangunt.

  Solve metus; feret haec aliquam tibi fama salutem.’

  Sic ait, atque animum pictura pascit inani,

  multa gemens, largoque umectat flumine voltum. 465

  Namque videbat, uti bellantes Pergama circum

  hac fugerent Graii, premeret Troiana iuventus,

  hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles.

  Nec procul hinc Rhesi niveis tentoria velis

  adgnoscit lacrimans, primo quae prodita somno 470

  Tydides multa vastabat caede cruentus,

  ardentisque avertit equos in castra, prius quam

  pabula gustassent Troiae Xanthumque bibissent.

  Parte alia fugiens amissis Troilus armis,

  infelix puer atque impar congressus Achilli, 475

  fertur equis, curruque haeret resupinus inani,

  lora tenens tamen; huic cervixque comaeque trahuntur

  per terram, et versa pulvis inscribitur hasta.

  Interea ad templum non aequae Palladis ibant

  crinibus Iliades passis peplumque ferebant, 480

  suppliciter tristes et tunsae pectora palmis;

  diva solo fixos oculos aversa tenebat.

  Ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros,

  exanimumque auro corpus vendebat Achilles.

  Tum vero ingentem gemitum dat pectore ab imo, 485

  ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici,

  tendentemque manus Priamum conspexit inermis.

  Se quoque principibus permixtum adgnovit Achivis,

  Eoasque acies et nigri Memnonis arma.

  Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis 490

  Penthesilea furens, mediisque in milibus ardet,

  aurea subnectens exsertae cingula mammae,

  bellatrix, audetque viris concurrere virgo.

  Haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur,

  dum stupet, obtutuque haeret defixus in uno, 495

  regina ad templum, forma pulcherrima Dido,

  incessit magna iuvenum stipante caterva.

  Qualis in Eurotae ripis aut per iuga Cynthi

  exercet Diana choros, quam mille secutae

  hinc atque hinc glomerantur oreades; illa pharetram 500

  fert umero, gradiensque deas supereminet omnis:

  Latonae tacitum pertemptant gaudia pectus:

  talis erat Dido, talem se laeta ferebat

  per medios, instans operi regnisque futuris.

  Tum foribus divae, media testudine templi, 505

  saepta armis, solioque alte subnixa resedit.

  Iura dabat legesque viris, operumque laborem

  partibus aequabat iustis, aut sorte trahebat:

  cum subito Aeneas concursu accedere magno

  Anthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum, 510

  Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo

  dispulerat penitusque alias avexerat oras.

  Obstipuit simul ipse simul perculsus Achates

  laetitiaque metuque; avidi coniungere dextras

  ardebant; sed res animos incognita turbat. 515

  Dissimulant, et nube cava speculantur amicti,

  quae fortuna viris, classem quo litore linquant,

  quid veniant; cunctis nam lecti navibus ibant,

  orantes veniam, et templum clamore petebant.

  Postquam introgressi et coram data copia fandi, 520

  maximus Ilioneus placido sic pectore coepit:

  ‘O Regina, novam cui condere Iuppiter urbem

  iustitiaque dedit gentis frenare superbas,

  Troes te miseri, ventis maria omnia vecti,

  oramus, prohibe infandos a navibus ignis, 525

  parce pio generi, et propius res aspice nostras.

  Non nos aut ferro Libycos populare Penatis

  venimus, aut raptas ad litora vertere praedas;

  non ea vis animo, nec tanta superbia victis.

  Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt, 530

  terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae;

  Oenotri coluere viri; nunc fama minores

  Italiam dixisse ducis de nomine gentem.

  Hic cursus fuit:

  cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion 535

  in vada caeca tulit, penitusque procacibus austris

  perque undas, superante salo, perque invia saxa

  dispulit; huc pauci vestris adnavimus oris.

  Quod genus hoc hominum? Quaeve hunc tam barbara morem

  permittit patria? Hospitio prohibemur harenae; 540

  bella cient, primaque vetant consistere terra.

  Si genus humanum et mortalia temnitis arma

  at sperate deos memores fandi atque nefandi.

  ‘Rex erat Aeneas nobis, quo iustior alter,

  nec pietate fuit, nec bello maior et armis. 545

  Quem si fata virum servant, si vescitur aura

  aetheria, neque adhuc crudelibus occubat umbris,

  non metus; officio nec te certasse priorem

  poeniteat. Sunt et Siculis regionibus urbes

  armaque, Troianoque a sanguine clarus Acestes. 550

  Quassatam ventis liceat subducere classem,

  et silvis aptare trabes et stringere remos:

  si datur Italiam, sociis et rege recepto,

  tendere, ut Italiam laeti Latiumque petamus;

  sin absumpta salus, et te, pater optime Teucrum, 555

  pontus habet Libyae, nec spes iam restat Iuli,

  at freta Sicaniae saltem sedesque paratas,

  unde huc advecti, regemque petamus Acesten.’

  Talibus Ilioneus; cuncti simul ore fremebant

  Dardanidae. 560

  Tum breviter Dido, voltum demissa, profatur:

  ‘Solvite corde metum, Teucri, secludite curas.

  Res dura et regni novitas me talia cogunt

  moliri, et late finis custode tueri.

  Quis genus Aeneadum, quis Troiae nesciat urbem, 565

  virtutesque virosque, aut tanti incendia belli?

  Non obtusa adeo gestamus pectora Poeni,

  nec tam aversus equos Tyria Sol iungit ab urbe.

  Seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva,

  sive Erycis finis regemque optatis Acesten, 570

  auxilio tutos dimittam, opibusque iuvabo.

  Voltis et his mecum pariter considere regnis;

  urbem quam statuo vestra est, subducite navis;

  Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur.

  Atque utinam rex ipse Noto compulsus eodem 575

  adforet Aeneas! Equidem per litora certos

  dimittam et Libyae lustrare extrema iubebo,

  si quibus eiectus silvis aut urbibus errat.’

  His animum arrecti dictis et fortis Achates

  et pater Aeneas iamdudum erumpere nubem 580<
br />
  ardebant. Prior Aenean compellat Achates:

  ‘Nate dea, quae nunc animo sententia surgit?

  omnia tuta vides, classem sociosque receptos.

  Unus abest, medio in fluctu quem vidimus ipsi

  submersum; dictis respondent cetera matris.’ 585

  Vix ea fatus erat, cum circumfusa repente

  scindit se nubes et in aethera purgat apertum.

  Restitit Aeneas claraque in luce refulsit,

  os umerosque deo similis; namque ipsa decoram

  caesariem nato genetrix lumenque iuventae 590

  purpureum et laetos oculis adflarat honores:

  quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo

  argentum Pariusve lapis circumdatur auro.

  Tum sic reginam adloquitur, cunctisque repente

  improvisus ait: ‘Coram, quem quaeritis, adsum, 595

  Troius Aeneas, Libycis ereptus ab undis.

  O sola infandos Troiae miserata labores,

  quae nos, reliquias Danaum, terraeque marisque

  omnibus exhaustos iam casibus, omnium egenos,

  urbe, domo, socias, grates persolvere dignas 600

  non opis est nostrae, Dido, nec quicquid ubique est

  gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem.

  Di tibi, si qua pios respectant numina, si quid

  usquam iustitia est et mens sibi conscia recti,

  praemia digna ferant. Quae te tam laeta tulerunt 605

  saecula? Qui tanti talem genuere parentes?

  In freta dum fluvii current, dum montibus umbrae

  lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet,

  semper honos nomenque tuum laudesque manebunt,

  quae me cumque vocant terrae.’ Sic fatus, amicum 610

  Ilionea petit dextra, laevaque Serestum,

  post alios, fortemque Gyan fortemque Cloanthum.

  Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido,

  casu deinde viri tanto, et sic ore locuta est:

  ‘Quis te, nate dea, per tanta pericula casus 615

  insequitur? Quae vis immanibus applicat oris?

  Tune ille Aeneas, quem Dardanio Anchisae

  alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam?

  Atque equidem Teucrum memini Sidona venire

  finibus expulsum patriis, nova regna petentem 620

  auxilio Beli; genitor tum Belus opimam

  vastabat Cyprum, et victor dicione tenebat.

  Tempore iam ex illo casus mihi cognitus urbis

  Troianae nomenque tuum regesque Pelasgi.

  Ipse hostis Teucros insigni laude ferebat, 625

  seque ortum antiqua Teucrorum ab stirpe volebat.

  Quare agite, O tectis, iuvenes, succedite nostris.

  Me quoque per multos similis fortuna labores

  iactatam hac demum voluit consistere terra.

  Non ignara mali, miseris succurrere disco.’ 630

  Sic memorat; simul Aenean in regia ducit

  tecta, simul divom templis indicit honorem.

  Nec minus interea sociis ad litora mittit

  viginti tauros, magnorum horrentia centum

  terga suum, pinguis centum cum matribus agnos, 635

  munera laetitiamque dii.

  At domus interior regali splendida luxu

  instruitur, mediisque parant convivia tectis:

  arte laboratae vestes ostroque superbo,

  ingens argentum mensis, caelataque in auro 640

  fortia facta patrum, series longissima rerum

  per tot ducta viros antiqua ab origine gentis.

  Aeneas (neque enim patrius consistere mentem

  passus amor) rapidum ad navis praemittit Achaten,

  Ascanio ferat haec, ipsumque ad moenia ducat; 645

  omnis in Ascanio cari stat cura parentis.

  Munera praeterea, Iliacis erepta ruinis,

  ferre iubet, pallam signis auroque rigentem,

  et circumtextum croceo velamen acantho,

  ornatus Argivae Helenae, quos illa Mycenis, 650

  Pergama cum peteret inconcessosque hymenaeos,

  extulerat, matris Ledae mirabile donum:

  praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim,

  maxima natarum Priami, colloque monile

  bacatum, et duplicem gemmis auroque coronam. 655

  Haec celerans ita ad naves tendebat Achates.

  At Cytherea novas artes, nova pectore versat

  Consilia, ut faciem mutatus et ora Cupido

  pro dulci Ascanio veniat, donisque furentem

  incendat reginam, atque ossibus implicet ignem; 660

  quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilinguis;

  urit atrox Iuno, et sub noctem cura recursat.

  Ergo his aligerum dictis adfatur Amorem:

  ‘Nate, meae vires, mea magna potentia solus,

  nate, patris summi qui tela Typhoia temnis, 665

  ad te confugio et supplex tua numina posco.

  Frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum

  litora iactetur odiis Iunonis iniquae,

  nota tibi, et nostro doluisti saepe dolore.

  Hunc Phoenissa tenet Dido blandisque moratur 670

  vocibus; et vereor, quo se Iunonia vertant

  hospitia; haud tanto cessabit cardine rerum.

  Quocirca capere ante dolis et cingere flamma

  reginam meditor, ne quo se numine mutet,

  sed magno Aeneae mecum teneatur amore. 675

  Qua facere id possis, nostram nunc accipe mentem.

  Regius accitu cari genitoris ad urbem

  Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura,

  dona ferens, pelago et flammis restantia Troiae:

  hunc ego sopitum somno super alta Cythera 680

  aut super Idalium sacrata sede recondam,

  ne qua scire dolos mediusve occurrere possit.

  Tu faciem illius noctem non amplius unam

  falle dolo, et notos pueri puer indue voltus,

  ut, cum te gremio accipiet laetissima Dido 685

  regalis inter mensas laticemque Lyaeum,

  cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet,

  occultum inspires ignem fallasque veneno.’

  Paret Amor dictis carae genetricis, et alas

  exuit, et gressu gaudens incedit Iuli. 690

  At Venus Ascanio placidam per membra quietem

  inrigat, et fotum gremio dea tollit in altos

  Idaliae lucos, ubi mollis amaracus illum

  floribus et dulci adspirans complectitur umbra.

  Iamque ibat dicto parens et dona Cupido 695

  regia portabat Tyriis, duce laetus Achate.

  Cum venit, aulaeis iam se regina superbis

  aurea composuit sponda mediamque locavit.

  Iam pater Aeneas et iam Troiana iuventus

  conveniunt, stratoque super discumbitur ostro. 700

  Dant famuli manibus lymphas, Cereremque canistris

  expediunt, tonsisque ferunt mantelia villis.

  Quinquaginta intus famulae, quibus ordine longam

  cura penum struere, et flammis adolere Penatis;

  centum aliae totidemque pares aetate ministri, 705

  qui dapibus mensas onerent et pocula ponant.

  Nec non et Tyrii per limina laeta frequentes

  convenere, toris iussi discumbere pictis.

  Mirantur dona Aeneae, mirantur Iulum

  flagrantisque dei voltus simulataque verba, 710

  [pallamque et pictum croceo velamen acantho.]

  Praecipue infelix, pesti devota futurae,

  expleri mentem nequit ardescitque tuendo

  Phoenissa, et pariter puero donisque movetur.

  Ille ubi complexu Aeneae colloque pependit 715

  et magnum falsi implevit genitoris amorem,

  reginam petit haec oculis, haec pectore toto

  haeret et interdum gremio fovet, inscia Dido,

  insidat quantus miserae deus; at memor ille

  matris Acidaliae paulatim abolere Sychaeum 720

  incipit, et viv
o temptat praevertere amore

  iam pridem resides animos desuetaque corda.

  Postquam prima quies epulis, mensaeque remotae,

  crateras magnos statuunt et vina coronant.

  Fit strepitus tectis, vocemque per ampla volutant 725

  atria; dependent lychni laquearibus aureis

  incensi, et noctem flammis funalia vincunt.

  Hic regina gravem gemmis auroque poposcit

  implevitque mero pateram, quam Belus et omnes

  a Belo soliti; tum facta silentia tectis: 730

  ‘Iuppiter, hospitibus nam te dare iura loquuntur,

  hunc laetum Tyriisque diem Troiaque profectis

  esse velis, nostrosque huius meminisse minores.

  Adsit laetitiae Bacchus dator, et bona Iuno;

  et vos, O, coetum, Tyrii, celebrate faventes.’ 735

  Dixit, et in mensam laticum libavit honorem,

  primaque, libato, summo tenus attigit ore,

  tum Bitiae dedit increpitans; ille impiger hausit

  spumantem pateram, et pleno se proluit auro

  post alii proceres. Cithara crinitus Iopas 740

  personat aurata, docuit quem maximus Atlas.

  Hic canit errantem lunam solisque labores;

  unde hominum genus et pecudes; unde imber et ignes;

  Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones;

  quid tantum Oceano properent se tinguere soles 745

  hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet.

  Ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur.

  Nec non et vario noctem sermone trahebat

  infelix Dido, longumque bibebat amorem,

  multa super Priamo rogitans, super Hectore multa; 750

  nunc quibus Aurorae venisset filius armis,

  nunc quales Diomedis equi, nunc quantus Achilles.

  ‘Immo age, et a prima dic, hospes, origine nobis

  insidias,’ inquit, ‘Danaum, casusque tuorum,

  erroresque tuos; nam te iam septima portat 755

  omnibus errantem terris et fluctibus aestas.’

  LIBER II

  Conticuere omnes intentique ora tenebant

  inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:

  Infandum, regina, iubes renouare dolorem,

  Troianas ut opes et lamentabile regnum

  eruerint Danai, quaeque ipse miserrima uidi 5

  et quorum pars magna fui. quis talia fando

  Myrmidonum Dolopumue aut duri miles Vlixi

  temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo

  praecipitat suadentque cadentia sidera somnos.

  sed si tantus amor casus cognoscere nostros 10

  et breuiter Troiae supremum audire laborem,

  quamquam animus meminisse horret luctuque refugit,

  incipiam. fracti bello fatisque repulsi

  ductores Danaum tot iam labentibus annis

  instar montis equum diuina Palladis arte 15