Complete Works of Virgil

by Virgil

  abduxere retro longe capita ardua ab ictu

  immiscentque manus manibus pugnamque lacessunt,

  ille pedum melior motu fretusque iuuenta, 430

  hic membris et mole ualens; sed tarda trementi

  genua labant, uastos quatit aeger anhelitus artus.

  multa uiri nequiquam inter se uulnera iactant,

  multa cauo lateri ingeminant et pectore uastos

  dant sonitus, erratque auris et tempora circum 435

  crebra manus, duro crepitant sub uulnere malae.

  stat grauis Entellus nisuque immotus eodem

  corpore tela modo atque oculis uigilantibus exit.

  ille, uelut celsam oppugnat qui molibus urbem

  aut montana sedet circum castella sub armis, 440

  nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat

  arte locum et uariis adsultibus inritus urget.

  ostendit dextram insurgens Entellus et alte

  extulit, ille ictum uenientem a uertice uelox

  praeuidit celerique elapsus corpore cessit; 445

  Entellus uiris in uentum effudit et ultro

  ipse grauis grauiterque ad terram pondere uasto

  concidit, ut quondam caua concidit aut Erymantho

  aut Ida in magna radicibus eruta pinus.

  consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes; 450

  it clamor caelo primusque accurrit Acestes

  aequaeuumque ab humo miserans attollit amicum.

  at non tardatus casu neque territus heros

  acrior ad pugnam redit ac uim suscitat ira;

  tum pudor incendit uiris et conscia uirtus, 455

  praecipitemque Daren ardens agit aequore toto

  nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra.

  nec mora nec requies: quam multa grandine nimbi

  culminibus crepitant, sic densis ictibus heros

  creber utraque manu pulsat uersatque Dareta. 460

  Tum pater Aeneas procedere longius iras

  et saeuire animis Entellum haud passus acerbis,

  sed finem imposuit pugnae fessumque Dareta

  eripuit mulcens dictis ac talia fatur:

  ‘infelix, quae tanta animum dementia cepit? 465

  non uiris alias conuersaque numina sentis?

  cede deo.’ dixitque et proelia uoce diremit.

  ast illum fidi aequales genua aegra trahentem

  iactantemque utroque caput crassumque cruorem

  ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes 470

  ducunt ad nauis; galeamque ensemque uocati

  accipiunt, palmam Entello taurumque relinquunt.

  hic uictor superans animis tauroque superbus

  ‘nate dea, uosque haec’ inquit ‘cognoscite, Teucri,

  et mihi quae fuerint iuuenali in corpore uires 475

  et qua seruetis reuocatum a morte Dareta.’

  dixit, et aduersi contra stetit ora iuuenci

  qui donum astabat pugnae, durosque reducta

  librauit dextra media inter cornua caestus

  arduus, effractoque inlisit in ossa cerebro: 480

  sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos.

  ille super talis effundit pectore uoces:

  ‘hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis

  persoluo; hic uictor caestus artemque repono.’

  Protinus Aeneas celeri certare sagitta 485

  inuitat qui forte uelint et praemia dicit,

  ingentique manu malum de naue Seresti

  erigit et uolucrem traiecto in fune columbam,

  quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto.

  conuenere uiri deiectamque aerea sortem 490

  accepit galea, et primus clamore secundo

  Hyrtacidae ante omnis exit locus Hippocoontis;

  quem modo nauali Mnestheus certamine uictor

  consequitur, uiridi Mnestheus euinctus oliua.

  tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater, 495

  Pandare, qui quondam iussus confundere foedus

  in medios telum torsisti primus Achiuos.

  extremus galeaque ima subsedit Acestes,

  ausus et ipse manu iuuenum temptare laborem.

  tum ualidis flexos incuruant uiribus arcus 500

  pro se quisque uiri et depromunt tela pharetris,

  primaque per caelum neruo stridente sagitta

  Hyrtacidae iuuenis uolucris diuerberat auras,

  et uenit aduersique infigitur arbore mali.

  intremuit malus micuitque exterrita pennis 505

  ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu.

  post acer Mnestheus adducto constitit arcu

  alta petens, pariterque oculos telumque tetendit.

  ast ipsam miserandus auem contingere ferro

  non ualuit; nodos et uincula linea rupit 510

  quis innexa pedem malo pendebat ab alto;

  illa Notos atque atra uolans in nubila fugit.

  tum rapidus, iamdudum arcu contenta parato

  tela tenens, fratrem Eurytion in uota uocauit,

  iam uacuo laetam caelo speculatus et alis 515

  plaudentem nigra figit sub nube columbam.

  decidit exanimis uitamque reliquit in astris

  aetheriis fixamque refert delapsa sagittam.

  Amissa solus palma superabat Acestes,

  qui tamen aerias telum contendit in auras 520

  ostentans artemque pater arcumque sonantem.

  hic oculis subitum obicitur magnoque futurum

  augurio monstrum; docuit post exitus ingens

  seraque terrifici cecinerunt omina uates.

  namque uolans liquidis in nubibus arsit harundo 525

  signauitque uiam flammis tenuisque recessit

  consumpta in uentos, caelo ceu saepe refixa

  transcurrunt crinemque uolantia sidera ducunt.

  attonitis haesere animis superosque precati

  Trinacrii Teucrique uiri, nec maximus omen 530

  abnuit Aeneas, sed laetum amplexus Acesten

  muneribus cumulat magnis ac talia fatur:

  ‘sume, pater, nam te uoluit rex magnus Olympi

  talibus auspiciis exsortem ducere honores.

  ipsius Anchisae longaeui hoc munus habebis, 535

  cratera impressum signis, quem Thracius olim

  Anchisae genitori in magno munere Cisseus

  ferre sui dederat monimentum et pignus amoris.’

  sic fatus cingit uiridanti tempora lauro

  et primum ante omnis uictorem appellat Acesten. 540

  nec bonus Eurytion praelato inuidit honori,

  quamuis solus auem caelo deiecit ab alto.

  proximus ingreditur donis qui uincula rupit,

  extremus uolucri qui fixit harundine malum.

  At pater Aeneas nondum certamine misso 545

  custodem ad sese comitemque impubis Iuli

  Epytiden uocat, et fidam sic fatur ad aurem:

  ‘uade age et Ascanio, si iam puerile paratum

  agmen habet secum cursusque instruxit equorum,

  ducat auo turmas et sese ostendat in armis 550

  dic’ ait. ipse omnem longo decedere circo

  infusum populum et campos iubet esse patentis.

  incedunt pueri pariterque ante ora parentum

  frenatis lucent in equis, quos omnis euntis

  Trinacriae mirata fremit Troiaeque iuuentus. 555

  omnibus in morem tonsa coma pressa corona;

  cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro,

  pars leuis umero pharetras; it pectore summo

  flexilis obtorti per collum circulus auri.

  tres equitum numero turmae ternique uagantur 560

  ductores; pueri bis seni quemque secuti

  agmine partito fulgent paribusque magistris.

  una acies iuuenum, ducit quam paruus ouantem

  nomen aui referens Priamus, tua clara, Polite,

  progenies, auctura Italos; quem Thracius albis 565

  portat equus bicolor maculis, uestigia primi

  alba pedis front
emque ostentans arduus albam.

  alter Atys, genus unde Atii duxere Latini,

  paruus Atys pueroque puer dilectus Iulo.

  extremus formaque ante omnis pulcher Iulus 570

  Sidonio est inuectus equo, quem candida Dido

  esse sui dederat monimentum et pignus amoris.

  cetera Trinacriis pubes senioris Acestae

  fertur equis.

  excipiunt plausu pauidos gaudentque tuentes 575

  Dardanidae, ueterumque agnoscunt ora parentum.

  postquam omnem laeti consessum oculosque suorum

  lustrauere in equis, signum clamore paratis

  Epytides longe dedit insonuitque flagello.

  olli discurrere pares atque agmina terni 580

  diductis soluere choris, rursusque uocati

  conuertere uias infestaque tela tulere.

  inde alios ineunt cursus aliosque recursus

  aduersi spatiis, alternosque orbibus orbis

  impediunt pugnaeque cient simulacra sub armis; 585

  et nunc terga fuga nudant, nunc spicula uertunt

  infensi, facta pariter nunc pace feruntur.

  ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta

  parietibus textum caecis iter ancipitemque

  mille uiis habuisse dolum, qua signa sequendi 590

  frangeret indeprensus et inremeabilis error;

  haud alio Teucrum nati uestigia cursu

  impediunt texuntque fugas et proelia ludo,

  delphinum similes qui per maria umida nando

  Carpathium Libycumque secant. 595

  hunc morem cursus atque haec certamina primus

  Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam,

  rettulit et priscos docuit celebrare Latinos,

  quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes;

  Albani docuere suos; hinc maxima porro 600

  accepit Roma et patrium seruauit honorem;

  Troiaque nunc pueri, Troianum dicitur agmen.

  hac celebrata tenus sancto certamina patri.

  Hinc primum Fortuna fidem mutata nouauit.

  dum uariis tumulo referunt sollemnia ludis, 605

  Irim de caelo misit Saturnia Iuno

  Iliacam ad classem uentosque aspirat eunti,

  multa mouens necdum antiquum saturata dolorem.

  illa uiam celerans per mille coloribus arcum

  nulli uisa cito decurrit tramite uirgo. 610

  conspicit ingentem concursum et litora lustrat

  desertosque uidet portus classemque relictam.

  at procul in sola secretae Troades acta

  amissum Anchisen flebant, cunctaeque profundum

  pontum aspectabant flentes. heu tot uada fessis 615

  et tantum superesse maris, uox omnibus una;

  urbem orant, taedet pelagi perferre laborem.

  ergo inter medias sese haud ignara nocendi

  conicit et faciemque deae uestemque reponit;

  fit Beroe, Tmarii coniunx longaeua Dorycli, 620

  cui genus et quondam nomen natique fuissent,

  ac sic Dardanidum mediam se matribus infert.

  ‘o miserae, quas non manus’ inquit ‘Achaica bello

  traxerit ad letum patriae sub moenibus! o gens

  infelix, cui te exitio Fortuna reseruat? 625

  septima post Troiae excidium iam uertitur aestas,

  cum freta, cum terras omnis, tot inhospita saxa

  sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum

  Italiam sequimur fugientem et uoluimur undis.

  hic Erycis fines fraterni atque hospes Acestes: 630

  quis prohibet muros iacere et dare ciuibus urbem?

  o patria et rapti nequiquam ex hoste penates,

  nullane iam Troiae dicentur moenia? nusquam

  Hectoreos amnis, Xanthum et Simoenta, uidebo?

  quin agite et mecum infaustas exurite puppis. 635

  nam mihi Cassandrae per somnum uatis imago

  ardentis dare uisa faces: “hic quaerite Troiam;

  hic domus est” inquit “uobis.” iam tempus agi res,

  nec tantis mora prodigiis. en quattuor arae

  Neptuno; deus ipse faces animumque ministrat.’ 640

  haec memorans prima infensum ui corripit ignem

  sublataque procul dextra conixa coruscat

  et iacit. arrectae mentes stupefactaque corda

  Iliadum. hic una e multis, quae maxima natu,

  Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix: 645

  ‘non Beroe uobis, non haec Rhoeteia, matres,

  est Dorycli coniunx; diuini signa decoris

  ardentisque notate oculos, qui spiritus illi,

  qui uultus uocisque sonus uel gressus eunti.

  ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui 650

  aegram, indignantem tali quod sola careret

  munere nec meritos Anchisae inferret honores.’

  haec effata.

  at matres primo ancipites oculisque malignis

  ambiguae spectare rates miserum inter amorem 655

  praesentis terrae fatisque uocantia regna,

  cum dea se paribus per caelum sustulit alis

  ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.

  tum uero attonitae monstris actaeque furore

  conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem, 660

  pars spoliant aras, frondem ac uirgulta facesque

  coniciunt. furit immissis Volcanus habenis

  transtra per et remos et pictas abiete puppis.

  Nuntius Anchisae ad tumulum cuneosque theatri

  incensas perfert nauis Eumelus, et ipsi 665

  respiciunt atram in nimbo uolitare fauillam.

  primus et Ascanius, cursus ut laetus equestris

  ducebat, sic acer equo turbata petiuit

  castra, nec exanimes possunt retinere magistri.

  ‘quis furor iste nouus? quo nunc, quo tenditis’ inquit 670

  ‘heu miserae ciues? non hostem inimicaque castra

  Argiuum, uestras spes uritis. en, ego uester

  Ascanius!’ — galeam ante pedes proiecit inanem,

  qua ludo indutus belli simulacra ciebat.

  accelerat simul Aeneas, simul agmina Teucrum. 675

  ast illae diuersa metu per litora passim

  diffugiunt, siluasque et sicubi concaua furtim

  saxa petunt; piget incepti lucisque, suosque

  mutatae agnoscunt excussaque pectore Iuno est.

  Sed non idcirco flamma atque incendia uiris 680

  indomitas posuere; udo sub robore uiuit

  stuppa uomens tardum fumum, lentusque carinas

  est uapor et toto descendit corpore pestis,

  nec uires heroum infusaque flumina prosunt.

  tum pius Aeneas umeris abscindere uestem 685

  auxilioque uocare deos et tendere palmas:

  ‘Iuppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum

  Troianos, si quid pietas antiqua labores

  respicit humanos, da flammam euadere classi

  nunc, pater, et tenuis Teucrum res eripe leto. 690

  uel tu, quod superest, infesto fulmine morti,

  si mereor, demitte tuaque hic obrue dextra.’

  uix haec ediderat cum effusis imbribus atra

  tempestas sine more furit tonitruque tremescunt

  ardua terrarum et campi; ruit aethere toto 695

  turbidus imber aqua densisque nigerrimus Austris,

  implenturque super puppes, semusta madescunt

  robora, restinctus donec uapor omnis et omnes

  quattuor amissis seruatae a peste carinae.

  At pater Aeneas casu concussus acerbo 700

  nunc huc ingentis, nunc illuc pectore curas

  mutabat uersans, Siculisne resideret aruis

  oblitus fatorum, Italasne capesseret oras.

  tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas

  quem docuit multaque insignem reddidit arte — 705

  haec responsa dabat, uel quae portenderet ira

  magna deum uel quae fatorum posceret ordo; />
  isque his Aenean solatus uocibus infit:

  ‘nate dea, quo fata trahunt retrahuntque sequamur;

  quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est. 710

  est tibi Dardanius diuinae stirpis Acestes:

  hunc cape consiliis socium et coniunge uolentem,

  huic trade amissis superant qui nauibus et quos

  pertaesum magni incepti rerumque tuarum est.

  longaeuosque senes ac fessas aequore matres 715

  et quidquid tecum inualidum metuensque pericli est

  delige, et his habeant terris sine moenia fessi;

  urbem appellabunt permisso nomine Acestam.’

  Talibus incensus dictis senioris amici

  tum uero in curas animo diducitur omnis; 720

  et Nox atra polum bigis subuecta tenebat.

  uisa dehinc caelo facies delapsa parentis

  Anchisae subito talis effundere uoces:

  ‘nate, mihi uita quondam, dum uita manebat,

  care magis, nate Iliacis exercite fatis, 725

  imperio Iouis huc uenio, qui classibus ignem

  depulit, et caelo tandem miseratus ab alto est.

  consiliis pare quae nunc pulcherrima Nautes

  dat senior; lectos iuuenes, fortissima corda,

  defer in Italiam. gens dura atque aspera cultu 730

  debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante

  infernas accede domos et Auerna per alta

  congressus pete, nate, meos. non me impia namque

  Tartara habent, tristes umbrae, sed amoena piorum

  concilia Elysiumque colo. huc casta Sibylla 735

  nigrarum multo pecudum te sanguine ducet.

  tum genus omne tuum et quae dentur moenia disces.

  iamque uale; torquet medios Nox umida cursus

  et me saeuus equis Oriens adflauit anhelis.’

  dixerat et tenuis fugit ceu fumus in auras. 740

  Aeneas ‘quo deinde ruis? quo proripis?’ inquit,

  ‘quem fugis? aut quis te nostris complexibus arcet?’

  haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignis,

  Pergameumque Larem et canae penetralia Vestae

  farre pio et plena supplex ueneratur acerra. 745

  Extemplo socios primumque accersit Acesten

  et Iouis imperium et cari praecepta parentis

  edocet et quae nunc animo sententia constet.

  haud mora consiliis, nec iussa recusat Acestes:

  transcribunt urbi matres populumque uolentem 750

  deponunt, animos nil magnae laudis egentis.

  ipsi transtra nouant flammisque ambesa reponunt

  robora nauigiis, aptant remosque rudentisque,

  exigui numero, sed bello uiuida uirtus.

  interea Aeneas urbem designat aratro 755

  sortiturque domos; hoc Ilium et haec loca Troiam

  esse iubet. gaudet regno Troianus Acestes

  indicitque forum et patribus dat iura uocatis.