Complete Works of Virgil

by Virgil

  inruit aduersaque ingens apparuit hasta.

  cui Liger: 580

  ‘non Diomedis equos nec currum cernis Achilli

  aut Phrygiae campos: nunc belli finis et aeui

  his dabitur terris.’ uesano talia late

  dicta uolant Ligeri. sed non et Troius heros

  dicta parat contra, iaculum nam torquet in hostis. 585

  Lucagus ut pronus pendens in uerbera telo

  admonuit biiugos, proiecto dum pede laeuo

  aptat se pugnae, subit oras hasta per imas

  fulgentis clipei, tum laeuum perforat inguen;

  excussus curru moribundus uoluitur aruis. 590

  quem pius Aeneas dictis adfatur amaris:

  ‘Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum

  prodidit aut uanae uertere ex hostibus umbrae:

  ipse rotis saliens iuga deseris.’ haec ita fatus

  arripuit biiugos; frater tendebat inertis 595

  infelix palmas curru delapsus eodem:

  ‘per te, per qui te talem genuere parentes,

  uir Troiane, sine hanc animam et miserere precantis.’

  pluribus oranti Aeneas: ‘haud talia dudum

  dicta dabas. morere et fratrem ne desere frater.’ 600

  tum latebras animae pectus mucrone recludit.

  talia per campos edebat funera ductor

  Dardanius torrentis aquae uel turbinis atri

  more furens. tandem erumpunt et castra relinquunt

  Ascanius puer et nequiquam obsessa iuuentus. 605

  Iunonem interea compellat Iuppiter ultro:

  ‘o germana mihi atque eadem gratissima coniunx,

  ut rebare, Venus (nec te sententia fallit)

  Troianas sustentat opes, non uiuida bello

  dextra uiris animusque ferox patiensque pericli.’ 610

  cui Iuno summissa: ‘quid, o pulcherrime coniunx,

  sollicitas aegram et tua tristia dicta timentem?

  si mihi, quae quondam fuerat quamque esse decebat,

  uis in amore foret, non hoc mihi namque negares,

  omnipotens, quin et pugnae subducere Turnum 615

  et Dauno possem incolumem seruare parenti.

  nunc pereat Teucrisque pio det sanguine poenas.

  ille tamen nostra deducit origine nomen

  Pilumnusque illi quartus pater, et tua larga

  saepe manu multisque onerauit limina donis.’ 620

  cui rex aetherii breuiter sic fatur Olympi:

  ‘si mora praesentis leti tempusque caduco

  oratur iuueni meque hoc ita ponere sentis,

  tolle fuga Turnum atque instantibus eripe fatis:

  hactenus indulsisse uacat. sin altior istis 625

  sub precibus uenia ulla latet totumque moueri

  mutariue putas bellum, spes pascis inanis.’

  et Iuno adlacrimans: ‘quid si, quae uoce grauaris,

  mente dares atque haec Turno rata uita maneret?

  nunc manet insontem grauis exitus, aut ego ueri 630

  uana feror. quod ut o potius formidine falsa

  ludar, et in melius tua, qui potes, orsa reflectas!’

  Haec ubi dicta dedit, caelo se protinus alto

  misit agens hiemem nimbo succincta per auras,

  Iliacamque aciem et Laurentia castra petiuit. 635

  tum dea nube caua tenuem sine uiribus umbram

  in faciem Aeneae (uisu mirabile monstrum)

  Dardaniis ornat telis, clipeumque iubasque

  diuini adsimulat capitis, dat inania uerba,

  dat sine mente sonum gressusque effingit euntis, 640

  morte obita qualis fama est uolitare figuras

  aut quae sopitos deludunt somnia sensus.

  at primas laeta ante acies exsultat imago

  inritatque uirum telis et uoce lacessit.

  instat cui Turnus stridentemque eminus hastam 645

  conicit; illa dato uertit uestigia tergo.

  tum uero Aenean auersum ut cedere Turnus

  credidit atque animo spem turbidus hausit inanem:

  ‘quo fugis, Aenea? thalamos ne desere pactos;

  hac dabitur dextra tellus quaesita per undas.’ 650

  talia uociferans sequitur strictumque coruscat

  mucronem, nec ferre uidet sua gaudia uentos.

  Forte ratis celsi coniuncta crepidine saxi

  expositis stabat scalis et ponte parato,

  qua rex Clusinis aduectus Osinius oris. 655

  huc sese trepida Aeneae fugientis imago

  conicit in latebras, nec Turnus segnior instat

  exsuperatque moras et pontis transilit altos.

  uix proram attigerat, rumpit Saturnia funem

  auulsamque rapit reuoluta per aequora nauem. 660

  tum leuis haud ultra latebras iam quaerit imago, 663

  sed sublime uolans nubi se immiscuit atrae,

  illum autem Aeneas absentem in proelia poscit; 661

  obuia multa uirum demittit corpora morti,

  cum Turnum medio interea fert aequore turbo. 665

  respicit ignarus rerum ingratusque salutis

  et duplicis cum uoce manus ad sidera tendit:

  ‘omnipotens genitor, tanton me crimine dignum

  duxisti et talis uoluisti expendere poenas?

  quo feror? unde abii? quae me fuga quemue reducit? 670

  Laurentisne iterum muros aut castra uidebo?

  quid manus illa uirum, qui me meaque arma secuti?

  quosque (nefas) omnis infanda in morte reliqui

  et nunc palantis uideo, gemitumque cadentum

  accipio? quid ago? aut quae iam satis ima dehiscat 675

  terra mihi? uos o potius miserescite, uenti;

  in rupes, in saxa (uolens uos Turnus adoro)

  ferte ratem saeuisque uadis immittite syrtis,

  quo nec me Rutuli nec conscia fama sequatur.’

  haec memorans animo nunc huc, nunc fluctuat illuc, 680

  an sese mucrone ob tantum dedecus amens

  induat et crudum per costas exigat ensem,

  fluctibus an iaciat mediis et litora nando

  curua petat Teucrumque iterum se reddat in arma.

  ter conatus utramque uiam, ter maxima Iuno 685

  continuit iuuenemque animi miserata repressit.

  labitur alta secans fluctuque aestuque secundo

  et patris antiquam Dauni defertur ad urbem.

  At Iouis interea monitis Mezentius ardens

  succedit pugnae Teucrosque inuadit ouantis. 690

  concurrunt Tyrrhenae acies atque omnibus uni,

  uni odiisque uiro telisque frequentibus instant.

  ille (uelut rupes uastum quae prodit in aequor,

  obuia uentorum furiis expostaque ponto,

  uim cunctam atque minas perfert caelique marisque 695

  ipsa immota manens) prolem Dolichaonis Hebrum

  sternit humi, cum quo Latagum Palmumque fugacem,

  sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montis

  occupat os faciemque aduersam, poplite Palmum

  succiso uolui segnem sinit, armaque Lauso 700

  donat habere umeris et uertice figere cristas.

  nec non Euanthen Phrygium Paridisque Mimanta

  aequalem comitemque, una quem nocte Theano

  in lucem genitore Amyco dedit et face praegnas

  Cisseis regina Parim; Paris urbe paterna 705

  occubat, ignarum Laurens habet ora Mimanta.

  ac uelut ille canum morsu de montibus altis

  actus aper, multos Vesulus quem pinifer annos

  defendit multosque palus Laurentia silua

  pascit harundinea, postquam inter retia uentum est, 710

  substitit infremuitque ferox et inhorruit armos,

  nec cuiquam irasci propiusue accedere uirtus,

  sed iaculis tutisque procul clamoribus instant;

  ille autem impauidus partis cunctatur in omnis 717

  dentibus infrendens et tergo decutit hastas:

  haud aliter, iustae quibus est Mezentius irae, 714r />
  non ulli est animus stricto concurrere ferro,

  missilibus longe et uasto clamore lacessunt.

  Venerat antiquis Corythi de finibus Acron, 719

  Graius homo, infectos linquens profugus hymenaeos.

  hunc ubi miscentem longe media agmina uidit,

  purpureum pennis et pactae coniugis ostro,

  impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans

  (suadet enim uesana fames), si forte fugacem

  conspexit capream aut surgentem in cornua ceruum, 725

  gaudet hians immane comasque arrexit et haeret

  uisceribus super incumbens; lauit improba taeter

  ora cruor —

  sic ruit in densos alacer Mezentius hostis.

  sternitur infelix Acron et calcibus atram 730

  tundit humum exspirans infractaque tela cruentat.

  atque idem fugientem haud est dignatus Oroden

  sternere nec iacta caecum dare cuspide uulnus;

  obuius aduersoque occurrit seque uiro uir

  contulit, haud furto melior sed fortibus armis. 735

  tum super abiectum posito pede nixus et hasta:

  ‘pars belli haud temnenda, uiri, iacet altus Orodes.’

  conclamant socii laetum paeana secuti;

  ille autem exspirans: ‘non me, quicumque es, inulto,

  uictor, nec longum laetabere; te quoque fata 740

  prospectant paria atque eadem mox arua tenebis.’

  ad quem subridens mixta Mezentius ira:

  ‘nunc morere. ast de me diuum pater atque hominum rex

  uiderit.’ hoc dicens eduxit corpore telum.

  olli dura quies oculos et ferreus urget 745

  somnus, in aeternam clauduntur lumina noctem.

  Caedicus Alcathoum obtruncat, Sacrator Hydaspen

  partheniumque Rapo et praedurum uiribus Orsen,

  Messapus Cloniumque Lycaoniumque Erichaeten,

  illum infrenis equi lapsu tellure iacentem, 750

  hunc peditem. pedes et Lycius processerat Agis,

  quem tamen haud expers Valerus uirtutis auitae

  deicit; at Thronium Salius Saliumque Nealces

  insidiis, iaculo et longe fallente sagitta.

  Iam grauis aequabat luctus et mutua Mauors 755

  funera; caedebant pariter pariterque ruebant

  uictores uictique, neque his fuga nota neque illis.

  di Iouis in tectis iram miserantur inanem

  amborum et tantos mortalibus esse labores;

  hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Iuno. 760

  pallida Tisiphone media inter milia saeuit.

  At uero ingentem quatiens Mezentius hastam

  turbidus ingreditur campo. quam magnus Orion,

  cum pedes incedit medii per maxima Nerei

  stagna uiam scindens, umero supereminet undas, 765

  aut summis referens annosam montibus ornum

  ingrediturque solo et caput inter nubila condit,

  talis se uastis infert Mezentius armis.

  huic contra Aeneas speculatus in agmine longo

  obuius ire parat. manet imperterritus ille 770

  hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat;

  atque oculis spatium emensus quantum satis hastae:

  ‘dextra mihi deus et telum, quod missile libro,

  nunc adsint! uoueo praedonis corpore raptis

  indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum 775

  Aeneae.’ dixit, stridentemque eminus hastam

  iecit. at illa uolans clipeo est excussa proculque

  egregium Antoren latus inter et ilia figit,

  Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis

  haeserat Euandro atque Itala consederat urbe. 780

  sternitur infelix alieno uulnere, caelumque

  aspicit et dulcis moriens reminiscitur Argos.

  tum pius Aeneas hastam iacit; illa per orbem

  aere cauum triplici, per linea terga tribusque

  transiit intextum tauris opus, imaque sedit 785

  inguine, sed uiris haud pertulit. ocius ensem

  Aeneas uiso Tyrrheni sanguine laetus

  eripit a femine et trepidanti feruidus instat.

  ingemuit cari grauiter genitoris amore,

  ut uidit, Lausus, lacrimaeque per ora uolutae — 790

  hic mortis durae casum tuaque optima facta,

  si qua fidem tanto est operi latura uetustas,

  non equidem nec te, iuuenis memorande, silebo —

  ille pedem referens et inutilis inque ligatus

  cedebat clipeoque inimicum hastile trahebat. 795

  proripuit iuuenis seseque immiscuit armis,

  iamque adsurgentis dextra plagamque ferentis

  Aeneae subiit mucronem ipsumque morando

  sustinuit; socii magno clamore sequuntur,

  dum genitor nati parma protectus abiret, 800

  telaque coniciunt perturbantque eminus hostem

  missilibus. furit Aeneas tectusque tenet se.

  ac uelut effusa si quando grandine nimbi

  praecipitant, omnis campis diffugit arator

  omnis et agricola, et tuta latet arce uiator 805

  aut amnis ripis aut alti fornice saxi,

  dum pluit in terris, ut possint sole reducto

  exercere diem: sic obrutus undique telis

  Aeneas nubem belli, dum detonet omnis,

  sustinet et Lausum increpitat Lausoque minatur: 810

  ‘quo moriture ruis maioraque uiribus audes?

  fallit te incautum pietas tua.’ nec minus ille

  exsultat demens, saeuae iamque altius irae

  Dardanio surgunt ductori, extremaque Lauso

  Parcae fila legunt. ualidum namque exigit ensem 815

  per medium Aeneas iuuenem totumque recondit;

  transiit et parmam mucro, leuia arma minacis,

  et tunicam molli mater quam neuerat auro,

  impleuitque sinum sanguis; tum uita per auras

  concessit maesta ad Manis corpusque reliquit. 820

  At uero ut uultum uidit morientis et ora,

  ora modis Anchisiades pallentia miris,

  ingemuit miserans grauiter dextramque tetendit,

  et mentem patriae subiit pietatis imago.

  ‘quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis, 825

  quid pius Aeneas tanta dabit indole dignum?

  arma, quibus laetatus, habe tua; teque parentum

  manibus et cineri, si qua est ea cura, remitto.

  hoc tamen infelix miseram solabere mortem:

  Aeneae magni dextra cadis.’ increpat ultro 830

  cunctantis socios et terra subleuat ipsum

  sanguine turpantem comptos de more capillos.

  Interea genitor Tiberini ad fluminis undam

  uulnera siccabat lymphis corpusque leuabat

  arboris acclinis trunco. procul aerea ramis 835

  dependet galea et prato grauia arma quiescunt.

  stant lecti circum iuuenes; ipse aeger anhelans

  colla fouet fusus propexam in pectore barbam;

  multa super Lauso rogitat, multumque remittit

  qui reuocent maestique ferant mandata parentis. 840

  at Lausum socii exanimem super arma ferebant

  flentes, ingentem atque ingenti uulnere uictum.

  agnouit longe gemitum praesaga mali mens.

  canitiem multo deformat puluere et ambas

  ad caelum tendit palmas et corpore inhaeret. 845

  ‘tantane me tenuit uiuendi, nate, uoluptas,

  ut pro me hostili paterer succedere dextrae,

  quem genui? tuane haec genitor per uulnera seruor

  morte tua uiuens? heu, nunc misero mihi demum

  exitium infelix, nunc alte uulnus adactum! 850

  idem ego, nate, tuum maculaui crimine nomen,

  pulsus ob inuidiam solio sceptrisque paternis.

  debueram patriae poenas odiisque meorum:

  omnis per mortis animam sontem ipse dedissem!

  nunc uiuo neque adhuc homines
lucemque relinquo. 855

  sed linquam.’ simul hoc dicens attollit in aegrum

  se femur et, quamquam uis alto uulnere tardat,

  haud deiectus equum duci iubet. hoc decus illi,

  hoc solamen erat, bellis hoc uictor abibat

  omnibus. adloquitur maerentem et talibus infit: 860

  ‘Rhaebe, diu, res si qua diu mortalibus ulla est,

  uiximus. aut hodie uictor spolia illa cruenti

  et caput Aeneae referes Lausique dolorum

  ultor eris mecum, aut, aperit si nulla uiam uis,

  occumbes pariter; neque enim, fortissime, credo, 865

  iussa aliena pati et dominos dignabere Teucros.’

  dixit, et exceptus tergo consueta locauit

  membra manusque ambas iaculis onerauit acutis,

  aere caput fulgens cristaque hirsutus equina.

  sic cursum in medios rapidus dedit. aestuat ingens 870

  uno in corde pudor mixtoque insania luctu.

  atque hic Aenean magna ter uoce uocauit. 873

  Aeneas agnouit enim laetusque precatur:

  ‘sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo!

  incipias conferre manum.’

  tantum effatus et infesta subit obuius hasta.

  ille autem: ‘quid me erepto, saeuissime, nato

  terres? haec uia sola fuit qua perdere posses:

  nec mortem horremus nec diuum parcimus ulli. 880

  desine, nam uenio moriturus et haec tibi porto

  dona prius.’ dixit, telumque intorsit in hostem;

  inde aliud super atque aliud figitque uolatque

  ingenti gyro, sed sustinet aureus umbo.

  ter circum astantem laeuos equitauit in orbis 885

  tela manu iaciens, ter secum Troius heros

  immanem aerato circumfert tegmine siluam.

  inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedet

  uellere, et urgetur pugna congressus iniqua,

  multa mouens animo iam tandem erumpit et inter 890

  bellatoris equi caua tempora conicit hastam.

  tollit se arrectum quadripes et calcibus auras

  uerberat, effusumque equitem super ipse secutus

  implicat eiectoque incumbit cernuus armo.

  clamore incendunt caelum Troesque Latinique. 895

  aduolat Aeneas uaginaque eripit ensem

  et super haec: ‘ubi nunc Mezentius acer et illa

  effera uis animi?’ contra Tyrrhenus, ut auras

  suspiciens hausit caelum mentemque recepit:

  ‘hostis amare, quid increpitas mortemque minaris? 900

  nullum in caede nefas, nec sic ad proelia ueni,

  nec tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus.

  unum hoc per si qua est uictis uenia hostibus oro:

  corpus humo patiare tegi. scio acerba meorum

  circumstare odia: hunc, oro, defende furorem 905

  et me consortem nati concede sepulcro.’