by Terence
sine te exorem. CH. egon mea bona ut dem Bacchidi dono sciens? 1050
non faciam. ME. at id nos non sinemu’. CL. si me vivom vis, pater,
ignosce. SO. age, Chreme mi. ME. age quaeso, ne tam offirma te, Chreme.
CH. quid istic? video non licere ut coeperam hoc pertendere.
ME. facis ut te decet. CH.
quod ego hunc aequom censeo. CL. pater, omnia faciam: impera. 1055
CH. uxorem ut ducas. CL. pater . . ! CH. nil audio. SO. ad me recipio:
faciet. CH. nil etiam audio ipsum. CL. perii! SO. an dubitas, Clitipho?
CH. immo utrum volt. SO. faciet omnia. ME. haec dum incipias, gravia sunt,
dumque ignores; ubi cognori’, facilia. CL. faciam, pater.
SO. gnate mi, ego pol tibi dabo illam lepidam, quam tu facile ames, 1060
filiam Phanocratae nostri. CL. rufamne illam virginem,
caesiam, sparso ore, adunco naso? non possum, pater.
CH. heia ut elegans est! credas animum ibi esse. SO. aliam dabo.
CL. immo, quandoquidem ducendast, egomet habeo propemodum
quam volo. CH. nunc laudo, gnate. CL. Archonidi huiu’ filiam. 1065
SO. perplacet. CL. pater, hoc nunc restat. CH. quid? CL. Syro
ignoscas volo
quae m
PHORMIO
CONTENTS
PROLOGVS
ACTVS I
ACTVS II
ACTVS III
ACTVS IV
ACTVS V
PROLOGVS
Postquam poeta vetu’ poetam non potest
retrahere a studio et transdere hominem in otium,
maledictis deterrere ne scribat parat;
qui ita dictitat, quas ante hic fecit fabulas
tenui esse oratione et scriptura levi: 5
quia nusquam insanum scripsit adulescentulum
cervam videre fugere et sectari canes
et eam plorare, orare ut subveniat sibi.
quod si intellegeret, quom stetit olim nova,
actoris opera mage stetisse quam sua, 10
minu’ multo audacter quam nunc laedit laederet
[et mage placerent quas fecisset fabulas]. 11a
nunc siquis est qui hoc dicat aut sic cogitet:
“vetu’ si poeta non lacessisset prior,
nullum invenire prologum po[tui]sset novos
quem diceret, nisi haberet cui male diceret,” 15
is sibi responsum hoc habeat, in medio omnibus
palmam esse positam qui artem tractent musicam.
ille ad famem hunc a studio studuit reicere:
hic respondere voluit, non lacessere.
benedictis si certasset, audisset bene: 20
quod ab illo adlatumst, sibi esse rellatum putet.
de illo iam finem faciam dicundi mihi,
peccandi quom ipse de se finem non facit.
nunc quid velim animum attendite: adporto novam
Epidicazomenon quam vocant comoediam 25
Graeci, Latini Phormionem nominant
quia primas partis qui aget is erit Phormio
parasitu’, per quem res geretur maxume
voluntas vostra si ad poetam accesserit.
date operam, adeste aequo animo per silentium, 30
ne simili utamur fortuna atque usi sumus
quom per tumultum noster grex motus locost:
quem actori’ virtus nobis restituit locum
bonitasque vostra adiutans atque aequanimitas.
ACTVS I
Davos
Amicu’ summu’ meus et popularis Geta 35
heri ad me venit. erat
iampridem apud me relicuom pauxillulum
nummorum: id ut conficerem. confeci: adfero.
nam erilem filium eiu’ duxisse audio
uxorem:
quam inique comparatumst, i qui minus habent
ut semper aliquid addant ditioribus!
quod ille unciatim vix de demenso suo
suom defrudans genium conpersit miser,
id illa univorsum abripiet, haud existumans 45
quanto labore partum. porro autem Geta
ferietur alio munere ubi era pepererit;
porro autem alio ubi erit puero natalis dies;
ubi initiabunt. omne hoc mater auferet:
puer causa erit mittundi. sed videon Getam? 50
Geta Davos
{Ge.} Siquis me quaeret rufu’ . . {Da.} praestost, desine. {Ge.} oh
at ego obviam conabar tibi, Dave. {Da.} accipe, em:
lectumst; conveniet numeru’ quantum debui.
{Ge.} amo te et non neglexisse habeo gratiam.
{Da.} praesertim ut nunc sunt mores: adeo res redit: 55
siquis quid reddit magna habendast gratia.
sed quid tu es tristis? {Ge.} egone? nescis quo in metu et
quanto in periclo simu’! {Da.} quid istuc est? {Ge.} scies,
modo ut tacere possis. {Da.} abi sis, insciens:
quoi(u)s tu fidem in pecunia perspexeris, 60
verere verba
te fallere? {Ge.} ergo ausculta. {Da.} hanc operam tibi dico.
{Ge.} seni’ nostri, Dave, fratrem maiorem Chremem
nostin? {Da.} quidni? {Ge.} quid? eiu’ gnatum Phaedriam?
{Da.} tam quam te. {Ge.} evenit senibus ambobus simul 65
iter illi in Lemnum ut esset, nostro in Ciliciam
ad hospitem antiquom. is senem per epistulas
pellexit modo non montis auri pollicens.
{Da.} quoi tanta erat res et supererat? {Ge.} desinas:
sic est ingenium. {Da.} oh regem me esse oportuit! 70
{Ge.} abeuntes ambo hic tum senes me filiis
relinquont quasi magistrum. {Da.} o Geta, provinciam
cepisti duram. {Ge.} mi usu venit, hoc scio:
memini relinqui me deo irato meo.
coepi advorsari primo: quid verbis opust? 75
seni fideli’ dum sum scapulas perdidi.
{Da.} venere in mentem mi istaec: “namque inscitiast
advorsu’ stimulum calces.” {Ge.} coepi is omnia
facere, obsequi quae vellent. {Da.} scisti uti foro.
{Ge.} noster mali nil quicquam primo; hic Phaedria 80
continuo quandam nactus est puellulam
citharistriam, hanc ardere coepit perdite.
ea serviebat lenoni inpurissimo,
neque quod daretur quicquam; id curarant patres.
restabat aliud nil nisi oculos pascere, 85
sectari, in ludum ducere et redducere.
nos otiosi operam dabamus Phaedriae.
in quo haec discebat ludo, exadvorsum ilico
tonstrina erat quaedam: hic solebamus fere
plerumque eam opperiri dum inde iret domum. 90
interea dum sedemus illi, intervenit
adulescens quidam lacrumans. nos mirarier:
rogamu’ quid sit. “numquam aeque” inquit “ac modo
paupertas mihi onu’ visumst et miserum et grave.
modo quandam vidi virginem hic viciniae 95
miseram s
ea sita erat exadvorsum neque illi benivolus
neque notu’ neque vicinus extra unam aniculam
quisquam aderat qui adiutaret funu’: miseritumst.
virgo ipsa facie egregia.” quid verbis opust? 100
commorat omnis nos. ibi continuo Antipho
“voltisne eamu’ visere?” alius “censeo:
eamu’: duc nos sodes.” imus venimus
videmu’. virgo pulchra, et quo mage diceres,
nil aderat adiumenti ad pulchritudinem: 105
capillu’ passu’, nudu’ pes, ipsa horrida,
lacrumae, vestitu’ turpis: ut, ni vis boni
in ipsa inesset forma, haec formam exstinguerent.
ill’ qui illam amabat fidicinam tantummodo
“satis” inquit “scitast”; noster vero . . {Da.} iam scio: 110
amare coepit. {Ge.} scin quam? quo evadat vide.
postridie ad anum recta pergit: obsecrat
ut sibi eiu’ faciat copiam. illa enim se negat
neque eum aequom facere ait: illam civem esse Atticam,
bonam bonis prognatam: si uxorem velit, 115
lege id licere facere: sin aliter, negat.
noster quid ageret nescire: et illam ducere
cupiebat et metuebat absentem patrem.
{Da.} non, si redisset,
{Ge.} ille indotatam virginem atque ignobilem 120
daret illi? numquam faceret. {Da.} quid fit denique?
{Ge.} quid fiat? est parasitu’ quidam Phormio,
homo confidens: qui illum di omnes perduint!
{Da.} quid is fecit? {Ge.} hoc consilium quod dicam dedit:
“lex est ut orbae, qui sint genere proxumi, 125
is nubant, et illos ducere eadem haec lex iubet.
ego te cognatum dicam et tibi scribam dicam;
paternum amicum me adsimulabo virginis:
ad iudices veniemu’: qui fuerit pater,
quae mater, qui cognata tibi sit, omnia haec 130
confingam, quod erit mihi bonum atque commodum;
quom tu horum nil refelles vincam scilicet:
pater aderit: mihi paratae lites: quid mea?
illa quidem nostra erit.” {Da.} iocularem audaciam!
{Ge.} persuasit homini: factumst: ventumst: vincimur: 135
duxit. {Da.} quid narras? {Ge.} hoc quod audis. {Da.} o Geta,
quid te futurumst? {Ge.} nescio hercle; unum hoc scio,
quod fors feret feremus aequo animo. {Da.} placet:
em istuc virist officium. {Ge.} in me omni’ spes mihist.
{Da.} laudo. {Ge.} ad precatorem adeam credo qui mihi 140
sic oret: “nunc amitte quaeso hunc; ceterum
posthac si quicquam, nil precor.” tantummodo
non addit: “ubi ego hinc abiero, vel occidito.”
{Da.} quid paedagogus ille qui citharistriam,
quid r
quod det fortasse? {Ge.} immo nil nisi spem meram.
{Da.} pater ei(u)s rediit an non? {Ge.} nondum. {Da.} quid? senem
quoad exspectati’ vostrum? {Ge.} non certum scio,
sed epistulam ab eo adlatam esse audivi modo
et ad portitores esse delatam: hanc petam. 150
{Da.} numquid, Geta, aliud me vis? {Ge.} ut bene sit tibi.
puer, heus. nemon hoc prodit? cape, da hoc Dorcio.
Antipho Phaedria
{An.} Adeon rem redisse ut qui mi consultum optume velit esse,
Phaedria, patrem ut extimescam ubi in mentem ei(u)s adventi venit!
quod ni f
{Ph.} quid istuc [est]? {An.} rogitas, qui tam audaci’ facinori’ mihi
conscius sis?
quod utinam ne Phormioni id suadere in mentem incidisset
neu me cupidum eo inpulisset, quod mihi principiumst mali!
non potitus essem: f
at non cotidiana cura haec angeret animum, {Ph.} audio. 160
{An.} dum exspecto quam mox veniat qui adimat hanc mi consuetudinem.
{Ph.} aliis quia defit quod amant aegrest; tibi quia superest dolet:
amore abundas, Antipho.
nam tua quidem hercle certo vita haec expetenda optandaque est.
ita me di bene ament ut mihi liceat tam diu quod amo frui, 165
iam depecisci morte cupio: tu conicito cetera,
quid ego ex hac inopia nunc capiam et quid tu ex ista copia,
ut ne addam quod sine sumptu ingenuam, liberalem nactus es,
quod habes, ita ut voluisti, uxorem sine mala fama palam:
beatu’, ni unum desit, animu’ qui modeste istaec ferat. 170
quod si tibi res sit cum eo lenone quo mihist tum sentias.
ita plerique ingenio sumus omnes: nostri nosmet paenitet.
{An.} at tu mihi contra nunc videre fortunatus, Phaedria,
quoi de integro est potestas etiam consulendi quid velis:
retinere amare amittere; ego in eum incidi infelix locum 175
ut neque mihi [ei(u)s] sit amittendi nec retinendi copia.
sed quid hoc est? videon ego Getam currentem huc advenire?
is est ipsus. ei, timeo miser quam hic mihi nunc nuntiet rem.
Geta Antipho Phaedria
{Ge.} Nullus es, Geta, nisi iam aliquod tibi consilium celere reperis,
ita nunc inparatum subito tanta te inpendent mala; 180
quae neque uti devitem scio neque quo modo me inde extraham,
quae si non astu providentur me aut erum pessum dabunt; 181a
nam non potest celari nostra diutius iam audacia.
{An.} quid illic commotus venit?
{Ge.} tum temporis mihi punctum ad hanc rem est: erus adest. {An.} quid illuc
malist?
{Ge.} quod quom audierit, quod eiu’ remedium inveniam iracundiae? 185
loquarne? incendam; taceam? instigem; purgem me? laterem lavem.
heu me miserum! quom mihi paveo, tum Antipho me excruciat animi:
ei(u)s me miseret,
recte ego mihi vidissem et senis essem ultus iracundiam:
aliquid convasassem atque hinc me conicerem protinam in pedes. 190
{An.} quam hic fugam aut furtum parat?
{Ge.} sed ubi Antiphonem reperiam, aut qua quaerere insistam via?
{Ph.} te nominat. {An.} nescioquod magnum hoc nuntio exspecto malum. {Ph.} ah
sanus es? {Ge.} domum ire pergam: ibi plurimumst.
{Ph.} revocemus hominem. {An.} sta ilico. {Ge.} hem 195
sati’ pro imperio, quisquis es. {An.} Geta. {Ge.} ipsest quem volui obviam.
{An.} cedo quid portas, obsecro? atque id, si potes, verbo expedi.
{Ge.} faciam. {An.} eloquere. {Ge.} modo apud portum . . {An.} m
{Ge.} intellexti. {An.} occidi. {Ph.} hem . .
{An.} quid agam? {Ph.} quid ais? {Ge.} hui(u)s patrem vidisse me et patruom
tuom.
{An.} nam quod ego huic nunc subito exitio remedium inveniam miser? 200
quod si eo m
nullast mihi vita expetenda. {Ge.} ergo istaec quom ita sunt, Antipho,
tanto mage te advigilare aequomst: fortis fortuna adiuvat.
{An.} non sum apud me. {Ge.} atqui opus est nunc quom maxume ut sis, Antipho;
nam si senserit te timidum pater esse, arbitrabitur 205
commeruisse culpam. {Ph.} hoc verumst. {An.} non possum inmutarier.
{Ge.} quid faceres si aliud quid graviu’ tibi nunc faciundum foret?
{An.} quom hoc non possum, illud minu’ possem. {Ge.} hoc nil est, Phaedria:
ilicet.
quid hic conterimus operam frustra? quin abeo? {Ph.} et quidem ego? {An.}
obsecro,
quid si adsimulo? satinest? {Ge.} garris. {An.} voltum contemplamini: em 210
satine sic est? {Ge.} non. {An.} quid si sic? {Ge.} propemodum. {An.} quid
sic? {Ge.} sat est:
em istuc serva: et verbum verbo, par pari ut respondeas,
ne te iratu’ s
{Ge.} vi coactum te esse invitum. {Ph.} lege, iudicio. {Ge.} tenes?
sed hic quis est senex quem video in ultima platea? ipsus est. 215
{An.} non possum adesse. {Ge.} ah quid agis? quo abis Antipho?
mane inquam. {An.} egomet me novi et peccatum meum:
vobis commendo Phanium et vitam meam. —
{Ph.} Geta, quid nunc fiet? {Ge.} tu iam litis audies;
ego plectar pendens nisi quid me fefellerit. 220
sed quod modo hic nos Antiphonem monuimus,
/>
id nosmet ipsos facere oportet, Phaedria.
{Ph.} aufer mi “oportet”: quin tu quid faciam impera.
{Ge.} meministin olim ut fuerit vostra oratio
in re incipiunda ad defendendam noxiam, 225
iustam illam causam facilem vincibilem optumam?
{Ph.} memini. {Ge.} em nunc ipsast opus ea aut, siquid potest,
meliore et callidiore. {Ph.} fiet sedulo.
{Ge.} nunc prior adito tu, ego in insidiis hic ero
succenturiatu’, siquid deficias. {Ph.} age. 230
ACTVS II
Demipho Phaedria Geta
{De.} Itane tandem uxorem duxit Antipho iniussu meo?
nec meum imperium — ac mitto imperium — , non simultatem meam
revereri saltem! non pudere! o facinus audax, o Geta
monitor! {Ge.} vix tandem. {De.} quid mihi dicent aut quam causam reperient?
demiror. {Ge.} atqui reperiam: aliud cura. {De.} an hoc dicet mihi: 235
“invitu’ feci. lex coegit”? audio, fateor. {Ge.} places.
{De.} verum scientem, tacitum causam tradere advorsariis,
etiamne id lex coegit? {Ph.} illud durum. {Ge.} ego expediam: sine!
{De.} incertumst quid agam, quia praeter spem atque incredibile hoc mi
optigit:
ita sum irritatus animum ut nequeam ad cogitandum instituere. 240
quam ob rem omnis, quom secundae res sunt maxume, tum maxume
meditari secum oportet quo pacto advorsam aerumnam ferant,
pericla damna exsilia: peregre rediens semper cogitet
aut fili peccatum aut uxori’ mortem aut morbum filiae
communia esse haec, fieri posse, ut ne quid animo sit novom; 245
quidquid praeter spem eveniat, omne id deputare esse in lucro.
{Ge.} o Phaedria, incredibile[st] quantum erum ante eo sapientia
meditata mihi sunt omnia mea incommoda eru’ si redierit.
molendum esse in pistrino, vapulandum; habendae compedes,
opu’ ruri faciundum, horum nil quicquam accidet animo novom. 250
quidquid praeter spem eveniet, omne id deputabo esse in lucro.
sed quid cessas hominem adire et blande in principio adloqui?
{De.} Phaedriam m
{Ph.} mi patrue, salve. {De.} salve; sed ubist Antipho?
{Ph.} salvom venire . . {De.} credo; hoc responde mihi. 255
{Ph.} valet, hic est; sed satin omnia ex sententia?
{De.} vellem quidem. {Ph.} quid istuc est? {De.} rogitas, Phaedria?
bonas me absente hic confecistis nuptias.